حجاب در اندیشه فاطمه مرنیسی

حجاب در اندیشه فاطمه مرنیسی؛ دیدگاه فاطمه مرنیسی درمورد پوشش زنان مسلمان.

فاطمه مرنیسی <ref group ="یادداشت"> فاطمه مرنیسی متولد 1941میلادی در کشور مراکش و فارغ‌التحصیل رشتۀ علوم سیاسی از دانشگاه محمد (ص) است. وی مدرک دکترای خود را در رشتۀ جامعه‌شناسی از دانشگاه برندیس دریافت کرده ‌است. پژوهشگران متعددی در سراسر جهان، مرنیسی را از بزرگ‌ترین اسلام‌پژوهان این عصر و از برجسته‌ترین افراد جریان فمینیسم اسلامی می‌دانند.</ref>(1940- 2015م) جامعه‌شناس و فمینیست مسلمان مراکشی، حکم قرآن در مورد پوشش زنان مسلمان را وابسته به شرایط و زمینه‌های فرهنگی و سیاسی شهر مدینه در زمان نزول وحی می‌داند و فاقد کارایی در شرایط فرهنگی و اجتماعی عصر حاضر قلمداد می‌کند.

مفهوم حجاب از دیدگاه فاطمه مرنیسی

فاطمه مرنیسی<ref>.Fatima Mernissi</ref> در کتاب «زنان پرده‌نشین و نخبگان جوشن‌پوش»، حجاب را با دو مفهوم «پرده‌نشینی زنان» و «پوشش در برابر نامحرم» مورد بررسی قرار داده است.<ref>مرنیسی، زنان پرده‌نشین و نخبگان جوشن‌پوش، 1380ش، ص162 و 204.</ref>

حکم پرده‌نشینی در آیه 53 سوره احزاب

مرنیسی آیۀ 53 سورۀ احزاب را به‌دلیل وجود واژۀ حجاب در ارتباط با زنان، به عنوان آیۀ حجاب مورد بررسی قرار داده است. او با استناد به دیدگاه لغویون و کاربردهای واژۀ حجاب در قرآن و فرهنگ عارفان، حجاب را دارای مفهومی منفی و به‌معنای جدایی و نوعی حائل می‌داند. به عقیدۀ مرنیسی، حجابی که امروزه به‌عنوان نماد هویت اسلامی زن مطرح شده است، زمانی نشانۀ فرد نفرین‌شده و محروم از فیوضات معنوی بود.<ref>مرنیسی، زنان پرده‌نشین و نخبگان جوشن‌پوش، 1380ش، ص162-166.</ref> او با تحلیل شرایط فرهنگی-تاریخی مدینه در زمان نزول سورۀ احزاب و بررسی شأن نزول آیه،<ref group ="یادداشت"> در اصطلاح دانشمندان علوم قرآنی و مفسران قرآن، به رویداد یا پرسشی که در پی آن قسمتی از یک آیه، چند آیه و یا یک سوره از قرآن نازل شده است، شأن نزول گفته می‌شود. </ref> معنای حجاب را حائل و پرده‌ای بین دو مرد؛ یعنی پیامبر اسلام و یکی از اصحاب ایشان می‌داند و هدف از نزول آن را آموزش آداب معاشرت به مسلمانان در مهمانی‌های منزل پیامبر بیان می‌کند. مرنیسی عقیده دارد، اغلب آیات قرآن برای پاسخگویی به موقعیت و شرایط خاصی در زندگی پیامبر و جامعه نازل شده‌اند.<ref>مرنیسی، زنان پرده‌نشین و نخبگان جوشن‌پوش، 1380ش، ص156-160.</ref> او با استناد به دایرة المعارف اسلامی، پرده‌نشینی را رسمی می‌داند که پس از دوران رسول خدا و در زمان بنی‌امیه به تقلید از ساسانیان وارد فرهنگ اسلامی شد و هدف اولیۀ آن، محفوظ ماندن خلفا و شاهان از نگاه دیگران بود؛ اما پس از آن به‌خاطر دیدگاه برخی فقها به تمام زنان مسلمان تعمیم یافت.<ref>مرنیسی، زنان پرده‌نشین و نخبگان جوشن‌پوش، 1380ش، ص163.</ref> از نظر وی، همسران پیامبر هیچ‌گاه پرده‌نشین نبودند و در فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی مشارکت داشتند و در میدان‌های جهاد نیز رسول خدا را همراهی می‌کردند.<ref>مرنیسی، زنان پرده‌نشین و نخبگان جوشن‌پوش، 1380ش، ص177-179.</ref>

حکم پوشش زنان در برابر نامحرم

مرنیسی در آیۀ 59 سورۀ احزاب موضوع حجاب را به‌علت دستور به استفاده از «جلباب»<ref group ="یادداشت"> به عقیدۀ لغت‌شناسان جلباب، پیراهن، ردا، و یا لباسی سرتاسری است که روی لباس‌های دیگر پوشیده می‌شود.</ref> با مفهوم پوشش زنان مسلمان مورد بررسی قرار می‌دهد. وی به واکاوی شرایط فرهنگی و اجتماعی شهر مدینه در سال پنجم هجری می‌پردازد. به‌عقیدۀ مرنیسی، در آن سال مدینه در شرایط خاص نظامی و ضعف اخلاقی و فرهنگی قرار داشت و زنان در معابر مورد آزار و تعرض برخی مردان سست ایمان قرار می‌گرفتند. او با استناد به برخی از روایات پیرامون شأن نزول «ذلِکَ أَدْني‏ أَنْ يُعْرَفْنَ فلا يُؤْذَيْنَ»، عقیده دارد آیۀ 59 سورۀ احزاب، به‌عنوان بازتاب پاسخ به تجاوز جنسی، تعرض و شرایط خشونت‌بار آن دورۀ تاریخی در شهر مدینه و با هدف ایجاد تمایز میان همسران پیامبر و زنان مسلمان آزاد از کنیزان صادر شد تا از این طریق، زنان مسلمان آزاد مورد آزار و تعرض قرار نگیرند؛ بنابراین حکم آیه وابسته به همان شرایط تاریخی و فرهنگی است و با توجه به اینکه در عصر حاضر کنیزداری و برده‌داری منسوخ شده، حکم پوشش را فاقد کارایی می‌داند.<ref>مرنیسی، زنان پرده‌نشین و نخبگان جوشن‌پوش، 1380ش، ص204و221-222.</ref>

علت اهمیت حجاب در دوران معاصر

مرنیسی معتقد است باید علت تأکید بر حجاب در دوران حاضر را در شرایط تاریخی و فرهنگی که جهان اسلام، خصوصاً کشورهای عربی با آن مواجه هستند جستجو کنیم. او با بررسی شرایط سیاسی و فرهنگی کشور مراکش و دیگر کشورهای مسلمان عرب‌زبان، شکست اعراب در جنگ ژوئن 1967م در برابر رژیم صهیونیستی و اشغال برخی از سرزمین¬های راهبردی توسط این رژیم و سکوت سازمان‌های بین‌المللی در برابر این وقایع را موجب تأثیر منفی بر سیاست‌مداران، روشنفکران و مردم عادی می‌داند؛ به‌‌گونه‌ای که موجب شد اعراب برای التیام غرور از دست رفته در پی احیای گذشتۀ¬ افتخارآمیز خود باشند. یکی از این موارد بازگشت به گذشته، در مورد شرایط و جایگاه زنان در جامعه و احکام مربوط به آنان است که ره‌آورد آن تشویق و هدایت زنان به سمت خانه¬نشینی و عدم اختلاط با مردان و نیز شرایط پوشش آنها است.<ref>مرنیسی، زنان پرده‌نشین و نخبگان جوشن‌پوش، 1380ش، ص68-75. </ref>

دیدگاه‌ اندیشمندان درباره اندیشه مرنیسی

دیدگاه مرنیسی پیرامون حجاب بازتاب‌های متعددی در جهان اسلام داشت.<ref>شریفی و همکاران، «تحلیل و نقد دیدگاه فاطمه مرنیسی درمورد حجاب با تأکید بر آیه 53 سورۀ احزاب»، 1401ش، ص136-141.</ref> عموم مفسران شیعه و اهل سنت عقیده دارند حجاب در آیۀ 53 سورۀ احزاب به‌معنای پرده‌نشینی و حکمی مختص همسران پیامبر است.<ref>زمخشری، الکشاف ‌عن حقایق التنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل، 1407ق، ج3، ص554-556 ؛ فخررازی، تفسیر کبیر، 1995م، ج25، ص223-226 ؛ طبرسی، مجمع‌البیان‌فی تفسیر القرآن، 1415ق، ج8، ص177؛ سید قطب، فی ضلال القرآن، 1412ق، ج5، ص2878 ؛ مراغی،تفسیر مراغی، 1369ش، ج22، ص30 ؛ طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، 1417ق، ج16،ص337؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، 1374ش، ج17، ص401.</ref> آیات بعدی سورۀ احزاب نیز دیدگاه مفسران را تأیید می‌کند.<ref>طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، 1417ق، ج16، ص338.</ref> پژوهشگران معتقدند، مرنیسی فقط براساس یک دسته از روایات شأن نزول، دیدگاه خود را مطرح کرده است؛ در حالی‌که در کتاب‌های تفسیری شأن نزول‌های متعددی برای آیۀ 53 سورۀ احزاب ذکر شده است که دیدگاه مفسران درمورد معنای حجاب در آیۀ مورد نظر و اختصاص حکم پرده‌نشینی به همسران پیامبر را تأیید می‌کنند.<ref>زمخشری، الکشاف عن حقایق التنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل، 1407ق، ج3، ص554-556 ؛ سیوطی، الدر المنثور فی التفسیر بالماثور ، 1404ق، ج6، ص639-643.</ref> برخی پژوهشگران عقیده دارند روایات شأن نزول آیۀ 59 سوره احزاب که بیانگر دستور به استفاده از جلباب برای ایجاد تمایز میان زنان مسلمان و کنیزان هستند، از زبان تابعین<ref group ="یادداشت"> تابعین مسلمانانی هستند که پیامبر را ندیده‌اند؛ ولی با یک یا چند نفر از اصحاب پیامبر ملاقات یا مصاحبت داشته‌اند.</ref> نقل شده‌اند و هیچ روایتی در این مورد از پیامبر، ائمه و حتی صحابۀ پیامبر وجود ندارد و از سوی دیگر، مضمون این روایات مخالف عقل و دیدگاه اسلام درمورد کرامت انسان‌ها است.<ref>البانی، الرد المفحم على من خالف العلماء وتشدد وتعصب،1421ق، ص91؛ سبحانی‌نیا، «تحلیل دلالی آیۀ ذلک أدنی أن یعرفن دربارۀ حجاب»، پاییز و زمستان 1398ش، ص143-151.

</ref>

یادداشت

پانویس

منابع

قرآن مجید
ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان‌العرب، بیروت، دارصادر، چاپ سوم، 1414ق.
البانی، محمد ناصرالدین، الرد المفحم على من خالف العلماء وتشدد وتعصب، اردن، المکتبة الاسلامیة، 1421ق.
رجبی، محمود، روش تفسیر قرآن، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1385ش.
زمخشری، محمود، الکشاف عن حقایق التنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل، بیروت، دارالکتاب العربی، 1407ق.
سبحانی‌نیا، محمد، «تحلیل دلالی آیۀ ذلک أدنی أن یعرفن دربارۀ حجاب»، پژوهشنامۀ تفسیر و زبان قرآن، شمارۀ15، پاییز و زمستان 1398ش.
سخاوی، محمد بن عبدالرحمان، حافظ عراقی، عبدالرحیم بن حسین، فتح المغیث شرح ألفیة الحدیث، به‌‌تحقیق مصطفی شتات، مجدی فتحی، قاهره، المکتبة التوفیقیة، 1996م.
سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، بیروت، دارالفکر، 1414ق.
شریفی، علی و همکاران، «تحلیل و نقد دیدگاه فاطمه مرنیسی درمورد حجاب با تأکید بر آیۀ 53 سورۀ احزاب»، پژوهشنامۀ معارف قرآنی، شمارۀ49، تابستان 1401ش.
طباطبائی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1417ق.
طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمي للمطبوعات، 1415ق.
فخررازی، محمد، تفسیر کبیر، بیروت، دارالفکر، 1995م.
قطب، سید ابراهیم حسین شاذلی، فی ضلال القرآن، بیروت، دارالشروق، 1412ق.
محبوبی شریعت‌پناهی، نسیم السادات، امکان و چالش‌های پیش روی فمینیسم اسلامی، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، تهران، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، تیر1391ش.
مراغی، احمد مصطفی، تفسیر مراغی، بیروت، دارالفکر، 1369ق.
مرنیسی، فاطمه، زنان پرده‌نشین و نخبگان جوشن‌پوش، ترجمۀ ملیحه مغازه‌ای، تهران، نشر نی، 1380ش.
مکارم شیرازی، ناصر و جمعی از نویسندگان، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیة، 1374ش.