زیورآلات دوره افشاریان

زیورآلات دوره افشاریان؛ جواهرات ایران در دورۀ افشاریان.

زیورآلات افشاریان، شامل گردن‌بند، دست‌بند، انگشتر، النگو، جِقه و بازوبند است. در این میان، شکل و نوع تاج و بازوبند نادرشاه که آراسته به جواهراتی، مثل زمرد و یاقوت است، بسیار جلب‌توجه می‌کند و بازوبندهای کوه نور و الماس نور از ارزشمندترین این جواهرات هستند.

تاریخچه جواهرات افشاری

جواهرات سلطنتی مربوط به دورۀ افشاریان و حکومت نادرشاه از غنی‌ترین مجموعه‌های جواهرات کشور است.<ref> بی‌نا، «خزانه جواهرات ملی؛ کهکشان گوهر‌های تابناک ایران؛ گزارشی از جمع‌آوری و نقل‌ و انتقالات جواهرات ملی ایران در طول تاریخ»، 1392ش، ص27.</ref> نادرشاه افشار توانست با فتح دهلی در سال 1151ق و شکست افغان‌ها و بیرون راندن آن‌ها از کشور، بیشتر جواهراتی که به دست آنان از کشور خارج شده بود، به ایران برگرداند. از معروف‌ترین این الماس‌ها، کوه نور و دریای نور بودند.<ref>غیبی، 35000 سال تاریخ زیورآلات اقوام ایرانی، 1391ش، ص313.</ref> البته بعضی از غنایم نادرشاه به ایران نرسید و بخشی از جواهرات نیز توسط نادرشاه به کاترین‌ (ملکه روسیه)، سلطان محمود‌خان (پادشاه عثمانی) و ابوالفیض‌خان ‌(امیر بخارا در ازبکستان) به‌عنوان هدیه تقدیم شد. همچنین بخشی از جواهرات را به آستان امام رضا اهدا کرد و برخی از آن را نیز میان سربازان و سپاهیان خود توزیع کرد. توجه و عنایت نادرشاه به جمع‌آوری و نگهداری جواهرات و زیورآلات سلطنتی باعث ثروتمند‌شدن خزانه ایران در دوره افشاری شد.<ref>بی‌نا، «خزانه جواهرات ملی؛ کهکشان گوهر‌های تابناک ایران؛ گزارشی از جمع‌آوری و نقل و انتقالات جواهرات ملی ایران در طول تاریخ»، 1392ش، ص29.</ref>

زیورآلات نادرشاه افشار

در تصاویر به‌جا‌مانده از نادرشاه، یکی از تزیینات موجود روی تن‌پوش نادرشاه، بازوبند آراسته به جواهر است که روی آستین قبای سلطنتی او متصل شده و این بازوبند به‌همراه قلاب کمربند و تاج جواهرنشان از لحاظ شکل و فرمِ قرارگیری جواهرات با یکدیگر هماهنگی و تناسب دارد. همچنین بعضی از قبا‌های نادرشاه در قسمت سرشانه با انواع جواهرات تزیین شده است.<ref>بژگی، «بحثی در لباس و پوشش مردم ایران در دوره افشاریه»، 1391ش، ص261.</ref> علاوه بر بازوبند، تاج نادرشاه نیز با انواع جواهرات گران‌بها تزیین می‌شد. البته تاج نادری در مقایسه با تاج‌های پادشاهان دوره‌های قبل ساده‌تر بود و یک جقه روی کلاه نصب می‌شد<ref>غیبی، 35000 سال تاریخ زیورآلات اقوام ایرانی، 1391ش، ص308.</ref> که به جقه نادری معروف است و مربوط به قرن هجدهم میلادی است. جقه نماد سرو سرافکنده‌ای است که نشان راستی و تواضع ایرانیان است.<ref>دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه جقه، وب‌سایت واژه‌یاب.</ref> این جقه نیز آراسته به سنگ‌های گران‌بهایی، چون زمرد، یاقوت، الماس و پر‌های بزرگ پرندگان کمیاب بود که روی کلاه نصب می‌شد.<ref>راعی، «الگو‌های سنتی و مدرن طراحی زیور ایرانی (از پیش از ماد‌ها تا پهلوی)»، 1392ش، ص70-71.</ref> این تاج همیشه همراه نادرشاه بوده و حتی در سفر‌های جنگی آن را بر سر خود می‌گذاشت.<ref>بیانی، پانصد سال تاریخ جواهرات سلطنتی ایران، 1348ش، ص58.</ref>

زیورآلات مردم افشاری

زیورآلات زنان و مردان این دوره، شامل گوشواره، انگشتر، گردن‌بند، دست‌بند، النگو و بازوبند است. بازوبند مردان و زنان و همچنین پیشانی‌بند و کلاهک‌های زنان آراسته به مروارید و سنگ‌های قیمتی و گران‌بها بودند.<ref>راعی، «الگو‌های سنتی و مدرن طراحی زیور ایرانی (از پیش از ماد‌ها تا پهلوی)»، 1392ش، ص70.</ref> پوشش آراسته به جواهرات مردان و زنان نسبت به شاه از تزیینات کمتری برخوردار بود.<ref> بژگی، «بحثی در لباس و پوشش مردم ایران در دوره افشاریه»، 1391ش، ص261.</ref>

الگو‌های طراحی زیورآلات دوره افشاریه

بسیاری از فرم‌ها و نقوش استفاده شده در دورۀ افشاریه ادامۀ الگو‌های طراحی جواهرات دوره‌های قبلی است. نقوش و فرم‌های حیوانی، مثل ماهی و اژدها، پرندگانی مثل طوطی، نقوش گیاهی مانند شاخه گندم و فرم‌های انتزاعی مثل فرم ازگیلی یا فرمی شبیه کوزه برعکس،<ref>ضیاء‌پور، زیور‌های زنان ایران از دیرباز تاکنون، 1348ش، ص395.</ref> طرح‌های سیاه‌قلمی که بیشتر منشأ اروپایی دارند و همچنین کتیبه‌های فارسی و عربی از جملۀ این الگو‌ها هستند.<ref>غیبی، 35000 سال تاریخ زیورآلات اقوام ایرانی، 1391ش، ص324.</ref>

سپر جواهرنشان نادرشاه

این سپر در قرن 11 قمری ساخته شده و جنس آن از پوست کرگدن و سطح روی آن پر از لعل، زمرد و الماس است. قسمت وسط سپر به‌وسیلۀ گل هشت‌پر تزیین شده و در مرکز آن، یاقوت بزرگ و ارزنده‌ای قرار دارد. 12 زمرد ارزشمند نیز در اطراف آن هستند که از این تعداد، چهار زمرد در میان پر‌های ستاره‌ای و هشت زمرد دیگر در میان الماس‌ها و یاقوت‌ها در ردیف بعدی قرار دارند.<ref>بی‌نا، «خزانه جواهرات ملی؛ کهکشان گوهر‌های تابناک ایران؛ گزارشی از جمع‌آوری و نقل و انتقالات جواهرات ملی ایران در طول تاریخ»، 1392ش، ص27.</ref> طراحی این سپر به‌گونه‌ای است که جنگ و خونریزی را یادآوری نمی‌کند؛ بلکه هنر ایرانی و شیوۀ تفکر شاهان آن دوره را بازنمایی می‌کند.<ref>«سپر نادرشاه افشار»، روزنامه جام‌جم.</ref>

شمشیر جهان‌گشای نادری

غلاف این شمشیر آراسته به 1869 الماس‌دانه است که با مینا‌کاری‌های رنگین و ظریف تزیین شده است.<ref>کالرس، «تاریخچه جواهرات سلطنتی ایران»، 1344ش، ص47.</ref> طول این شمشیر، 100 سانتی‌متر و شامل چهار الماس با وزن‌های 13 تا 20 قیراط<ref group="یادداشت"> قیراط معادل یک پنجم گرم (۰.۲ گرم یا ۲۰۰ میلی‌گرم) است. </ref> است که از میان آنها، سه الماس، پررنگ هستند و یکی دیگر آن که درشت‌ترین است، به رنگ دودی است. علاوه‌ بر ‌این، بیش از 800 الماس دیگر روی شمشیر نادرشاه کار شده است.<ref>توکلی بزاز، گوهر ایران، 1380ش، ص115.</ref>

الماس تاج‌ماه

الماس تاج‌ماه درشت‌ترین الماس هندی است که ارزش خاص خود را دارد و جزء جواهراتی است که نادرشاه با خود به ایران آورد. این الماس، بی‌رنگ، بادامی‌شکل و وزن آن، 06/115 قیراط است و هم‌اکنون در خزانۀ جواهرات ملی بانک مرکزی ایران نگهداری می‌شود.<ref>قمی، بررسی الماس دریای نور از نگاه تاریخ هنر، 1390ش، ص19.</ref>

الماس دریای نور

از ارزشمند‌ترین و مشهور‌ترین الماس‌هایی که در خزانه جواهرات ملی بانک مرکزی ایران نگهداری می‌شود، الماس دریای نور است. وزن این الماس، 182 قیراط و جزء درشت‌ترین الماس‌های جهان است که رنگ آن صورتی است و این رنگ، کمیاب‌ترین رنگ‌های الماس در دنیا به شمار می‌رود. قطع این الماس، چهارگوش تخت و دارای صافی و روشنی باورنکردنی است. این الماس به‌همراه الماس نورالعین (محفوظ در خزانه جواهرات ملی) دو تکه از یک قطعه الماس هستند.<ref>بی‌نا، «خزانه جواهرات ملی؛ کهکشان گوهر‌های تابناک ایران؛ گزارشی از جمع‌آوری و نقل و انتقالات جواهرات ملی ایران در طول تاریخ»، 1392ش، ص28.</ref> این الماس که به‌حالت افقی بر قاب مستطیل‌شکل نصب شده است، دارای 14 چنگ بوده که این چنگ‌ها الماس را در قاب نگه داشته است. در قسمت بالا و مرکز قاب، تاج شاهی قرار گرفته است که با الماس‌های ریز و درشت بی‌رنگ، دو پر درشت، دو شیر با چشمانی از یاقوت و شمشیر با پس‌زمینۀ خورشید به‌شکل قرینه تزیین شده است. پادشاهان دوره‌های بعدی نیز، از این الماس به‌صورت‌های مختلف (بازوبند، سنجاق‌سینه و جقه‌کلاه) استفاده می‌کردند.<ref>قمی، بررسی الماس دریای نور از نگاه تاریخ هنر، 1390ش، ص17-18 و 104.</ref>

الماس کوه نور

الماس کوه نور الماسی بی‌رنگ است که در سال 1301م از معادن گُلکُنده در هند استخراج شده و آن را جفت تاریخی الماس دریای نور می‌دانند. نوع تراش این الماس، برلیان و وزن آن 108 قیراط است که در حال حاضر در برج لندن (محل نگهداری جواهرات سلطنتی انگلستان) حفاظت و نگهداری می‌شود. کوه نور با تراش هندی خود، تا مدت‌ها به‌عنوان بازوبند استفاده می‌شده است. بازوبند‌های کوه نور و دریای نور تا زمان مرگ نادرشاه، از بازوان او باز نشدند.<ref>قمی، بررسی الماس دریای نور از نگاه تاریخ هنر، 1390ش، ص20 و 118.</ref>

دلیل نام‌گذاری دریای نور و کوه نور

این دو الماس، به‌دلیل اینکه بزرگ‌ترین الماس‌هایی بودند که توسط نادرشاه به سرزمینی که مادر کوه‌های زمین (البرز) و بزرگ‌ترین دریاچه جهان (خزر) در آن قرار دارند، آورده شدند، کوه نور و دریای نور نامیده شدند.<ref>قمی، بررسی الماس دریای نور از نگاه تاریخ هنر، 1390ش، ص113.</ref>

تشابه خصوصیات الماس کوه نور و دریای نور با توجه به نام‌گذاری آن

شباهت ویژگی‌های الماس کوه نور به نامش را می‌توان در سختی، استقامت و پایداری و همچنین در درخشندگی بی‌نظیرش نسبت داد و شباهت ویژگی‌های الماس دریای نور به نامش را می‌توان حاصل تداعی انعکاس نور صورتی‌رنگ خورشید در هر طلوع و غروب بر موج‌های دریا دانست.<ref> قمی، بررسی الماس دریای نور از نگاه تاریخ هنر، 1390ش، ص113.</ref>

نماد‌شناسی الماس دریای نور

الماس، نماد کمال مطلق است و خصوصیاتی نظیر سختی، شفافیت و روشنایی دارد. فرم مستطیل‌شکل دریای نور، ایستایی، مقاومت، تعادل و توازن، سکون و گستردگی را به‌همراه خود دارد. رنگ صورتی این الماس، نماد زندگی، نشاط، آرامش و راحتی است. این رنگ معنوی، جزء رنگ‌های گرم و روح‌بخش به شمار می‌رود.<ref>قمی، بررسی الماس دریای نور از نگاه تاریخ هنر، 1390ش، ص137-139.</ref>

یادداشت‌ها

پانویس

منابع

بژگی، طیبه، «بحثی در لباس و پوشش مردم ایران در دوره افشاریه»، فصلنامۀ تاریخ‌پژوهی، شمارۀ 53، زمستان 1391ش.
بیانی، مهدی، پانصد سال تاریخ جواهرات سلطنتی ایران، تهران، بانک مرکزی ایران، 1348ش.
توکلی بزاز، محمد، گوهر ایران، تهران، انوشه، 1380ش.
«خزانه جواهرات ملی؛ کهکشان گوهر‌های تابناک ایران؛ گزارشی از جمع‌آوری و نقل و انتقالات جواهرات ملی ایران در طول تاریخ»، فصلنامۀ پژوهش هنر، شمارۀ 3، پاییز 1392ش.
دهخدا، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 4 اردیبهشت 1402ش.
راعی، ریحانه، «الگو‌های سنتی و مدرن طراحی زیور ایرانی (از پیش از ماد‌ها تا پهلوی)»، فصلنامۀ پژوهش هنر، شمارۀ 3، پاییز 1392ش.
«سپر نادرشاه افشار»، روزنامه جام‌جم، تاریخ درج مطلب: ۱۰ تیر ۱۳۹۲ش.
ضیاء‌پور، جلیل، زیور‌های زنان ایران از دیرباز تاکنون، تهران، وزارت فرهنگ و هنر، 1348ش.
غیبی، مهرآسا، 35000 سال تاریخ زیورآلات اقوام ایرانی، تهران، هیرمند، 1391ش.
قمی، ساره، بررسی الماس دریای نور از نگاه تاریخ هنر، پایان‌نامه دورۀ کارشناسی‌ارشد، تهران، دانشکده هنر‌های کاربردی دانشگاه هنر تهران، تیر 1390ش.
کالرس، رابرت.م، «تاریخچه جواهرات سلطنتی ایران»، ترجمه محمد فلاحی، نشریه وحید، شمارۀ 16، فروردین 1344ش.