مدیتیشن

مدیتیشن؛ فنون و روش پرورش ذهن و تسلط بر آن.

مدیتیشن به‌عنوان یک تکنیک و تمرین ذهنی از جمله چالش‌های جوامع امروزی در معنویت‌های نوظهور است. مدیتیشن با خاستگاه شرقی نوعی مراقبه و از لوازم یوگا است که با هدف درون‌پویی، تربیت و کنترل ذهن برای رسیدن به خودآگاهی و آرامش عمیق به‌کار می‌رود.

مفهوم‌شناسی

در ابتدا، واژۀ مدیتیشن از کلمه مدیتاتوم در زبان لاتین به‌معنای تفکر بود، <ref>ابراهیمی، «تاریخچۀ مدیتیشن از ابتدا تا امروز»، وبلاگ آرامیا. </ref> اما امروزه بیشتر به‌معنای تمرکز<ref>«معنی مدیتیشن چیست؟ انواع مراقبه و مدیتیشن در خانه»، وب‌سایت ایران مدیر. </ref> و تکنیکِ پرورش ذهن و تمرین برای خودآگاهی <ref>«تعریف مدیتیشن به زبان ساده به همراه فواید آن»، وب‌سایت چی نیاز داری. </ref> با هدف به‌دست آوردن آرامش و بازسازی وضعیّت روحی شناخته می‌شود.<ref>معین، فرهنگ فارسی معین، ذیل واژۀ مدیتیشن. </ref> برخی هم مدیتیشن را از ریشۀ لاتین و به‌معنای التیام می‌دانند که در آن حالت، فرد به‌صورت ارادی، ذهن خویش را به سکوت وادار می‌کند تا به آرامش برسد.<ref>«مدیتیشن چیست؟»، وب‌سایت بیتوته. </ref>

تاریخچه

اولین نشانه‌های مکتوب از تاریخ مدیتیشن به چیزی حدود 3500 سال قبل برمی‌گردد که خیلی از مذاهب و مکاتب از آن استفاده کرده‌اند. <ref>«انواع، مزایا، معایب و تاریخچۀ مدیتیشن یا مراقبه»، وب‌سایت گهر. </ref> در سال 1957م «ماهاراشی ماهش یوگی» مدیتیشن را در هند پایه‌گذاری کرد و از سال 1959م، در کشور آمریکا به آموزش آن پرداخت. ماهاراشی به‌شدت طرفدار و مبلّغ معنویت سکولار و مادی‌گرا بود <ref>«مکاتب معنویت‌گرا؛ مدیتیشن متعالی (تی. ام)»، وب‌سایت مفاز. </ref> و مکاتب عرفانی شرق را با مبانی غربی ترکیب کرد.<ref>«تاریخچۀ مدیتیشن متعالی»، وب‌سایت سراج اندیشه.</ref>

خاستگاه

خاستگاه اولیۀ مدیتیشن در شرق، بودیسم و هندوئیسم است که آیينی درون‌انگارانه و درون‌کاو است <ref>نگارش و کارشناس، «تحلیل و بررسی مدیتیشن از منظر آموزه‌های اسلامی»، 1400ش، ص81 و 75. </ref> و در هند جایگاه ویژه‌ای دارد. در غرب از آن با نام «مراقبه» یا مدیتیشن هم یاد می‌شود.<ref>«مدیتیشن حربۀ جایگزین برای حذف مراقبۀ اخلاقی است»، خبرگزاری رسا.</ref> برخی از اندیشمندان معتقدند که عرفان‌های مدرن اروپایی و آمریکایی از مقولات شرقی مانند مدیتیشن TMT، گرفته شده‌اند.<ref>«عرفان مدرن»، وب‌سایت پرسمان.</ref> محققان کشورهای غربی و آمریکایی، در اواخر قرن 19م با مدیتیشن آشنا شدند <ref>ابراهیمی، «تاریخچۀ مدیتیشن از ابتدا تا امروز»، وبلاگ آرامیا. </ref> و تحقیقات را دربارۀ این تکنیک‌های قدیمی آغاز کردند. <ref>«در مورد مدیتیشن در ویکی تابناک بیشتر بخوانید»، وب‌سایت تابناک. </ref> با دعوت از دانشمندان هندی و آموزش آنها، نسل جديدي از جنبش‌هاي نوپديد ديني و معنوي را در غرب، به‌وجود آوردند که مدعی بودند با استفاده از تمرین‌های معنوی مديتيشن، مشکلات فردي و اجتماعي مردم را حل خواهند کرد. استقبال مردم به‌قدري از مدیتیشن زياد شد که در سال 1971م چندین دانشگاه بين‌المللي در آمریکا و اروپا تأسيس شد. جوانان غربي با دیدن نارسايي آموزه‌ها و الهيات مسيحي، هدف خود را از اديان و فلسفه‌هاي ديگر جستجو کردند.<ref>جعفری، «ویژگی‌ها و علل جنبش‌های نوپدید معنوی»، وب‌سایت پژوهش‌های معنوی. </ref> تمدن جديد که وضعيت بسيار ناپايداري را تجربه می‌كرد تصميم گرفت كه از معنويت در جهت ترميم و تثبيت اقتدار خود استفاده کند. برخی با پشتيباني كانون‌هاي سرمايه‌داري، تحقيقات و مطالعاتی را روی پديده‌هايي مثل مديتيشن انجام دادند و شواهد علمي را هم براي تأييد آنها ارائه کردند تا نشان دهند که كارايي‌ و پيامدهاي مثبتی دارد.<ref>«مروري بر عوامل و ويژگي‌هاي معنويت‌هاي نوظهور»، خبرگزاری فارس.</ref>

مدیتیشن از آیین مذهبی تا غیرمذهبی

در مکاتب و کتاب‌های مرتبط با مدیتیشن از آن به‌عنوان یک سنت دیرینه یاد می‌شود<ref>«انواع، مزایا، معایب و تاریخچۀ مدیتیشن یا مراقبه»، وب‌سایت گهر. </ref> که اغلب با مقاصد مذهبی، در فرهنگ‌های سراسر جهان از جمله بودیسم، هندوئیسم، مسیحیت، یهودیت و اسلام انجام می‌شد. امروزه جامعه علمی بیشتر روی مدیتیشن ساده و غیردینی تمرکز دارد که کاملاً عادی و بدون آداب خاصی <ref>بهرام‌پور، «فواید مدیتیشن»، وبلاگ آرامیا. </ref> در سرتاسر جهان در مذاهب مختلف مسیحی، در تمرینات نشسته بودایی انجام می‌شود.<ref>«انواع، مزایا، معایب و تاریخچۀ مدیتیشن یا مراقبه»، وب‌سایت گهر. </ref> بسیاری از مردم آن را بدون اعتقاد و مذهب خاصی و فقط به‌عنوان یک تکنیک روان‌درمانی انجام می‌دهند.<ref>«مدیتیشن یعنی چه و چگونه انجام می‌شود؟»، وب‌سایت هنرپویان خلاق لوتوس.</ref>

عوامل پیدایش و گسترش

1. گرایش فطری و غریزۀ واقع‌گرایانه؛
2. وجود خلأهای درون‌گرایانه و اشراقی؛
3. جایگزین‌ناپذیری به‌وسیلۀ صنعت و تکنولوژی؛
4. مدیریت نظام‌های سلطه بر گرایش‌های معناگرایانه؛
5. خستگی نسل جوان غربی از لیبرالیسم و گرایش به‌سوی ماوراءالطبیعه؛ <ref>«عرفان مدرن»، وب‌سایت پرسمان. </ref>
6. اقتضائات زندگی ماشینی؛ رنجش‌های درونی و ناملایمات روانی.
7. تبلیغات وسیع به بهانۀ درمان بیماری و حل مشکلات.<ref>«عرفان‌های نوظهور»، وب‌سایت پرسمان.</ref>

زمینه‌های اجتماعی و سیاسی پدیدآمدن مفهوم مدیتیشن

• پیشرفت سریع فناورى جدید و ناتوانى آن از برآوردن نیازهاى معنوى و روحى انسان؛
• ایجاد جنگ و خونریزی به نام دین؛
• تبلیغات گستردۀ دشمنان بر ضد ادیان؛
• پیدایش سکولاریسم و جدایی دین از سیاست؛
• رویکرد فطرى بشر به دین و مسائل عرفانى و عدم ارائۀ مکاتب عرفانى صحیح؛
• روابط آزاد جنسى و ظهور خرافات متعدد به نام دین و فقدان راهکار مقابلۀ جدی با آن؛<ref>«عرفان حقیقى و عرفان‌هاى کاذب»، خبرگزاری فارس. </ref>
• تمایل درونى بشر به معنویت از یک ‌سو و خستگی از فرهنگ‌ و مکاتب مادى و ماتریالیستى از سوى دیگر؛
• عوامل سیاسى؛
• کثرت و تعدد مکاتب انحرافى؛
• عدم وجود وحدت در میان ملت‌‌ها و تجزیۀ آنها به گروه‌‌هاى متعدد؛
• ناتوانی در پاسخ به شبهات مطرح شده دربارۀ مذاهب آسمانى و ایجاد شک و تردید در دل‌‌ها.<ref> مکارم شیرازی و همکاران، «عرفان‌‌ اسلامی»، 1395ش، ج1، ص331-332.</ref>

فلسفه و مبانی تولید مفهوم مدیتیشن در غرب

1. هندوئيسم؛ کسب آرامش ذهنی موقتی از طریق ابداع حرکات شبه مراقبه‌ای.
2. بودیسم؛ اشتغال ذهن به سؤالات غیر منطقی و رهایی انسان از آلام و دردهای روحی.
3. اومانيسم(انسان‌گرایی)؛ انسان‌محوری حرکات و فعالیت‌ها.
4. سکولاریسم؛ حذف یا بی‌اعتنایی نقش دین در سیاست.
5. پلوراليسم (کثرت‌گرایی)؛ عدم اعتقاد به مذهبی خاص و حق‌پنداری همۀ آیین‌ها.
6. نيهيليسم (پوچ‌گرایی)؛ استفاده از حرکات و عبارات بی‌معنا و نفی ارزش‌های ثابت عقلانی.
7. پست‌مدرنيسم (فراتجددگرایی)؛ کنار گذاشتن آموزه‌ها و اعتقادات متافیزیکی و انکار تعالیم آسمانی.<ref>نگارش و کارشناس، «تحلیل و بررسی مدیتیشن از منظر آموزه‌های اسلامی»، 1400ش، ص81.</ref>

پیامد مفهوم مدیتیشن

1. از جنبۀ اعتقادی و فردی: جایگزینی آرامش‌های زودگذر و جایگزینی معنویت به‌جای دین.
2. از جنبۀ ایدیولوژیکی: ترویج عرفان اومانیستی، کثرت‌گرایی عرفانی و ورود التقاط‌گرایی.
3. از جنبۀ اجتماعی و فرهنگی: اشاعۀ مسائل جنسی، فرار از مسئولیت‌های اجتماعی، سوءاستفاده‌های مالی و فقر فرهنگی.
4. از جنبۀ سیاسی امنیتی: سلطه‌پذیری، ترویج سیاست تساهل و تسامح در برنامه‌های نظامی.<ref>«آسیب‌های عرفان‌های نوظهور»، ویکی فقه.</ref>

روش‌های مدیتیشن

1. روش تمرکز؛ توجه بر روی تصویر واقعی یا خیالی، یک صدا، کلمه یا عبارتی، آهسته یا با صدای بلند.
2. روش تفکر؛ تفکر درحالت آرامش به‌منظور شناخت خویش.

انواع مدیتیشن

از حيث آیينی، چهار نوع مدیتيشـن وجود دارد: 1. مدیتيشـن هندو- یوگا که به 1500 سـال پيش از ميلاد مسيح باز می‌گردد. 2. مدیتيشن بودایی که به 535 سال پيش از ميلاد مسيح باز می‌گردد. 3. مدیتيشن مسيحيت که به 530 سـال پس از ميلاد مسيح باز می‌گردد. 4. مدیتيشن یهودیت که به ده قرن پس از ميلاد مسـيح باز می‌گردد.<ref>نگارش و کارشناس، «تحلیل و بررسی مدیتیشن از منظر آموزه‌های اسلامی»، 1400ش، ص75. </ref> در برخی منابع هم مدیتیشن را به انواعی چون؛ TM، Zen، بودیست (Budhist) و تائویست (Taoist) تقسیم کرده‌اند که اشتراکات همۀ آنها تمرکز روى فکر و آرامش ذهن است.<ref>«مکاتب معنویت‌گرا؛ مدیتیشن متعالی (تی. ام)»، وب‌سایت مفاز. </ref>

ویژگی‌ها

مدیتیشن عملیاتی فردی است و اغلب با چشم بسته و در حالت سکون و آرامش بدنی انجام می‌شود.<ref>فلاح، «آموزش مدیتیشن به زبان ساده»، وب‌سایت دکتر ویدا فلاح.</ref>

مراحل شروع

1. تعیین مکان مناسب و مدت زمان کوتاه؛ 2. توجه به بدن و تنفس؛ 3. عدم حواس‌پرتی ذهن، مهربانی با ذهن حواس‌پرت و اتمام آن با توجه و مهربانی.<ref>«مدیتیشن چیست؟»، وب‌سایت شهر موفقیت. </ref>

فواید مدیتیشن

در مقالات متعدد 141 فایده برای مدیتیشن در 4 دسته فیزیکی، ذهنی، عاطفی و معنوی آورده‌ شده است<ref>بهرام‌پور، «فواید مدیتیشن»، وبلاگ آرامیا.</ref> که برخی از این فواید عبارتند از: افزایش تمرکز، کاهش اضطراب و استرس، بهبود و قدرت حافظه، افزایش مادۀ خاکستری مغز،<ref>«مدیتیشن چیست؟»، وب‌سایت شهر موفقیت. </ref> افزایش خودآگاهی، کاهش افسردگی، کنترل درد، جلوگیری از تضعیف حافظه، بهبود خواب <ref>«10 مزیّت خارق‌العادۀ مدیتیشن برای سلامت جسم و روح»، وب‌سایت ایده‌آل مگ. </ref> و کاهش فشارخون.<ref>زاهدی، «فواید مدیتیشن؛ ۱۱ اثر مثبت آن بر جسم و ذهن»، وب‌سایت چطور.</ref> همچنین در مورد مسایل زنان، کاهش ۵۸ درصدی علایم پیش‌قاعدگی، کاهش شدید گُرگرفتگی،<ref>«انواع، مزایا، معایب و تاریخچۀ مدیتیشن یا مراقبه»، وب‌سایت گهر.</ref> زایمان آرام <ref>«10 مزیّت خارق‌العادۀ مدیتیشن برای سلامت جسم و روح»، وب‌سایت ایده‌آل مگ.</ref> و کیفیّت شیردهی بهتر گفته شده است. <ref>«انواع، مزایا، معایب و تاریخچۀ مدیتیشن یا مراقبه»، وب‌سایت گهر. </ref> محققان بر این باورند که فواید ادعایی، همان فشارهای ذهنی است که فرد از آنها رها شده و به یک آرامش کاذب و موقتی می‌رسد<ref>نگارش و کارشناس، «تحلیل و بررسی مدیتیشن از منظر آموزه‌های اسلامی»، 1400ش، ص94.</ref> و هرگونه احساس تغییر در گسترۀ ذهن به مفهوم دگرگونی مثبت و پیشرفت معنوی نبوده، بلکه از جهت روحی مهارت جدیدی را به‌دست آورده<ref>«دیدگاه اسلام درباره مدیتیشن چیست؟»، وب‌سایت پرسمان. </ref> که قابل اطمینان و بدون خطا نخواهد بود.<ref>«نظر شما در بارۀ مراقبۀ (meditation) یوگا-ذن، چیست؟»، وب‌سایت اسلام کوئست.</ref>

معایب مدیتیشن

بر اساس مطالعات محققان، برخی نتایج هشداردهنده برای مدیتیشن عبارتند از: • تغییر ادراکات حسی؛ • کاهش انگیزه؛ • یادآوری خاطرات و احساسات آزاردهنده؛ • دامن زدن به افکار منفی؛ • گوشه‌گیری؛<ref>«جنبه‌های تاریک مدیتیشن | عوارض منفی که نمی‌دانستید»، 55 آنلاین‌نیوز. </ref> • جایگزینی دنیای مجازی به جای دنیای واقعی؛ • اضطراب و بیهوشی؛ • تیک عصبی؛ • بی‌خوابی؛<ref>«آموزش مدیتیشن | معرفی انواع مدیتیشن و مزایا و معایب آن»، وب‌سایت سرپوش.</ref> • عدم ‌مسئولیت‌پذیری؛ • وابستگی افراطی به مدیتیشن؛ • احساس پوچی، ترس و تنفر؛ • بدبینی نسبت به زندگی؛ • تغییر خودانگاره (تصویر ذهنی از خود).<ref>«مراقبه چیست و چه خطراتی دارد؟»، وبلاگ آرامش‌یار. </ref>

گروه‌های ممنوع در مدیتیشن

1. اشخاص دارای افکار پارانویید؛<ref group="یادداشت"> پارانوئید؛ افراد دارای اختلال شخصیت. </ref> <ref>دارابی، «پارانوئید چیست و چگونه درمان می‌شود؟»، وب‌سایت دکتر وحید دارابی. </ref> 2. افراد همیشه مضطرب؛ 3. افراد حساس و مستعد به پسيکوز <ref group="یادداشت"> پسيکوز؛ اختلال کلی شخصیت. </ref> <ref>«پسیکوز چیست؟»، باشگاه خبرنگاران جوان. </ref>حاد.<ref>«مدیتیشن چیست و چه اصولی دارد؟»، ستاره‌نیوز.</ref>

تکنیک‌ها

از جمله تکنیک‌های مدیتیشن‌ عبارتند از؛ تنفسی، معنوی، حرکتی، تمرکزی،<ref>«آموزش مدیتیشن | معرفی انواع مدیتیشن و مزایا و معایب آن»، وب‌سایت سرپوش.</ref> نظارت‌باز،<ref>زاهدی، «فواید مدیتیشن؛ ۱۱ اثر مثبت آن بر جسم و ذهن»، وب‌سایت چطور.</ref> هدایت‌شونده، مانترا،<ref group="یادداشت"> مانترا؛ مجموعۀ آواهای هماهنگ و موزون. </ref><ref>«مانترا چیست و چه تاثیری بر شما دارد؟»، وب‌سایت تیتر برتر. </ref> پیاده‌روی، شکلاتی، حمامی، ریز مدیتیشنی،<ref>«با این ۸ تکنیک مؤثر و سادۀ مدیتیشن در خانه، آرامش را تجربه کنید.»، وب‌سایت آخرین خبر. </ref> پیش‌رونده، محبت‌آمیز، تجسمی،<ref>«انواع مدیتیشن»، وب‌سایت ذهن موفق.</ref> چاکرا، چشم سوم، کندالینی،<ref>«انواع مديتيشن و مراقبه ذهني و مزاياي آن (آموزش مديتيشن در خانه)»، وب‌سایت همیار عشق. </ref> متا، صیقل روح و یوگا.<ref>«مدیتیشن چیست؟ انواع روش‌های مدیتیشن در منزل»، وب‌سایت رایکو.</ref>

یادداشت‌ها

<references group="یادداشت"/>

منابع

• «آسیب‌های عرفان‌های نوظهور»، ویکی فقه، تاریخ بازدید: 27 مرداد 1402ش.
• «آموزش مدیتیشن| معرفی انواع مدیتیشن و مزایا و معایب آن»، وب‌سایت سرپوش، تاریخ بازدید: 23 تیر 1402ش.
• ابراهیمی، مهدی، «تاریخچۀ مدیتیشن از ابتدا تا امروز»، وبلاگ آرامیا، تاریخ درج مطلب: 15 مرداد 1400ش.
• «انواع مديتيشن و مراقبه ذهني و مزاياي آن»، وب‌سایت همیار عشق، تاریخ درج مطلب: 25 آبان 1399ش.
• «انواع مدیتیشن»، وب‌سایت ذهن موفق، تاریخ درج مطلب: 17 اکتبر 2021م.
• «انواع، مزایا، معایب و تاریخچۀ مدیتیشن یا مراقبه»، وب‌سایت گهر، تاریخ بازدید: 23 تیر 1402ش.
• «با این ۸ تکنیک مؤثر و سادۀ مدیتیشن در خانه، آرامش را تجربه کنید.»، وب‌سایت آخرین خبر، تاریخ درج مطلب: 25 فروردین 1399ش.
• بهرام‌پور، پیام، «فواید مدیتیشن»، وبلاگ آرامیا، تاریخ درج مطلب: 26 اسفند 1398ش.
• «پسیکوز چیست؟»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: 11 دی 1391ش.
• «تاریخچۀ مدیتیشن متعالی»، وب‌سایت سراج اندیشه، تاریخ بازدید: 24 مرداد 1402ش.
• تعریف مدیتیشن به زبان ساده به همراه فواید آن»، وب‌سایت چی نیاز داری، تاریخ بازدید: 25 تیر 1402ش.
• جعفری، ابوالقاسم، «ویژگی‌ها و علل جنبش‌های نوپدید معنوی»، وب‌سایت پژوهش‌های معنوی، تاریخ درج مطلب: 4 اردیبهشت 1393ش.
• «جنبه‌های تاریک مدیتیشن | عوارض منفی که نمی‌دانستید»، 55 آنلاین‌نیوز، تاریخ درج مطلب: 14 بهمن 1400ش.
• دارابی، وحید، «پارانوئید چیست و چگونه درمان می‌شود؟»، وب‌سایت دکتر وحید دارابی، تاریخ بازدید: 23 تیر 1402ش.
• «در مورد مدیتیشن در ویکی تابناک بیشتر بخوانید»، وب‌سایت تابناک، تاریخ بازدید: 24 مرداد 1402ش.
• «دیدگاه اسلام درباره مدیتیشن چیست؟»، وب‌سایت پرسمان، تاریخ درج مطلب: 10 شهریور 1393ش.
• زاهدی، فاطمه، «فواید مدیتیشن؛ ۱۱ اثر مثبت آن بر جسم و ذهن»، وب‌سایت چطور، تاریخ به‌روزرسانی: آبان 1401ش.
• «عرفان حقیقى و عرفان‌هاى کاذب»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 8 تیر 1392ش.
• «عرفان مدرن»، وب‌سایت پرسمان، تاریخ درج مطلب: 24 تیر 1387ش.
• «عرفان‌های نوظهور»، وب‌سایت پرسمان، تاریخ درج مطلب: 11 بهمن 1395ش.
• فلاح، ویدا، «آموزش مدیتیشن به زبان ساده»، وب‌سایت دکتر ویدا فلاح، تاریخ درج مطلب: 13 بهمن 1399ش.
• «مانترا چیست و چه تاثیری بر شما دارد؟»، وب‌سایت تیتر برتر، تاریخ درج مطلب: 10 خرداد 1401ش.
• «مدیتیشن چیست و چه اصولی دارد؟»، ستاره‌نیوز، تاریخ درج مطلب: 11 آذر 1400ش.
• مدیتیشن چیست؟ انواع روش‌های مدیتیشن در منزل»، وب‌سایت رایکو، تاریخ بازدید: 23 تیر 1402ش.
• «مدیتیشن چیست؟»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 22 تیر 1402ش.
• «مدیتیشن چیست؟»، وب‌سایت شهر موفقیت، تاریخ بازدید: 22 تیر 1402ش.
• «مدیتیشن حربۀ جایگزین برای حذف مراقبۀ اخلاقی است»، خبرگزاری رسا، تاریخ درج مطلب: 11 دی 1391ش.
• «مدیتیشن یعنی چه و چگونه انجام می‌شود؟»، وب‌سایت هنرپویان خلاق لوتوس، تاریخ بازدید: 25 تیر 1402ش.
• «مراقبه چیست و چه خطراتی دارد؟»، وبلاگ آرامش‌یار، تاریخ بازدید: 23 تیر 1402ش.
• «مروري بر عوامل و ويژگي‌هاي معنويت‌هاي نوظهور»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 21 بهمن 1388ش.
• «معنی مدیتیشن چیست؟ انواع مراقبه و مدیتیشن در خانه»، وب‌سایت ایران مدیر، تاریخ بازدید: 22 تیر 1402ش.
• معین، محمد، فرهنگ فارسی معین، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 22 تیر 1402ش.
• «مکاتب معنویت‌گرا؛ مدیتیشن متعالی (تی. ام)»، وب‌سایت مفاز، تاریخ درج مطلب: 3 تیر ۱۴۰۰ش.
• مکارم شیرازی، ناصر و همکاران، «عرفان اسلامی»، قم، امام علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام، 1395ش.
• «نظر شما در بارۀ مراقبۀ (meditation) یوگا - ذن، چیست؟»، وب‌سایت اسلام کوئست، تاریخ درج مطلب: 22 آذر 1386ش.
• نگارش، حمید و کارشناس، علی، «تحلیل و بررسی مدیتیشن از منظر آموزه‌های اسلامی»، دو فصلنامۀ پژوهش‌های راهنماشناسی، سال دوم، شمارۀ سوم، پاییز و زمستان 1400ش.
• «10 مزیّت خارق‌العادۀ مدیتیشن برای سلامت جسم و روح»، وب‌سایت ایده‌آل مگ، تاریخ درج مطلب: 9 خرداد 1401ش.