مقنعه

دکتر فرنوش فریدبد جوان‌ترین دانشمند بین‌المللی ایران

مقنعه؛ سرپوش رسمی و پر مخاطب زنان معاصر ایران.

مقنعه، سر‌پوش زنان مسلمان جهان به‌ویژه زنان ایرانی است. این قطعه پوشاک ابتدا هم توسط مردان و هم زنان به‌ منظور پوشاندن سر، صورت، شانه‌ها تا روی سینه مورد استفاده قرار می‌گرفته است. این سر‌پوش که از پوشاک فرهنگ اسلامی است، پس از ورود اسلام به ایران در پوشش ایرانیان مسلمان توسعه یافت. پوشش مقنعه پس از صفویان و تا پیش از طرح مسئله حجاب از سوی بنیانگذار انقلاب اسلامی محدود به البسه زنان مسلمان به هنگام نماز بود. تنوع بسیار در طراحی مدل‌ها، تبلیغات و تنظیم آیین‌نامه‌های پوشش در ادارات و اماکن دولتی آن را به‌سرپوشی پر مخاطب بدل ساخته است.

مفهوم‌شناسی

مقنعه قطعه‌‌ پارچه‌ای است که زنان و مردان هر دو بر سر می‌بستند. در هزار و یک شب آمده است مرد جوان خوابیده بود در حالی که یک مقنعه آبی رنگ بر سر داشت.<ref>دُزی، فرهنگ البسه مسلمانان، 1345ش، ص353و 354.</ref> مقنعه از پارچه نفیسی که بلندی آن به‌اندازۀ دو گز است دوخته می‌شود. این سرپوش در قسمت جلو آزاد و باز است و زنان تازی آن را در منزل و در بیرون از خانه می‌پوشند.<ref>دهخدا، لغت نامه، ذیل واژة مقنعه، وب سایت واژه‌یاب.</ref> اسامی دیگر آن باشامه، واشامه، دامک، ربوسه، ربوشه، سراویزه، گواشمه، ورپوشه و ورگوشنه است.<ref>دهخدا، ‌لغت‌نامه، ذیل واژة مقنعه، وب‌سایت واژه‌یاب.</ref>

مقنعه در تاریخ پوشاک ایران

مقنعه به‌عنوان یکی از اجزای پوشش زنان ایرانی در طول تاریخ تطوراتی را پشت سر گذاشته است:

عصر غزنویان

در منابع مصور مکتب نگارگری شیراز زنان با مقنعۀ سفید و قرمز به تصویر کشیده شده‌­­اند.<ref>شهشهانی، تاریخچة پوشش سر در ایران، 1374ش، ص71.</ref>

عصر سلجوقیان

در کتاب التریاق نسخۀ سده هفتم هجری تصویر زنی با­ پوشش مقنعه به همراه نواری که به دور آن دوخته شده، مصور شده است.<ref>شهشهانی، تاریخچه پوشش سردر ایران، تهران، 1374‌ش، ص78و 85.</ref>

عصر ایلخانی

آنچه در دوره ایلخانی مورد استفاده زنان به‌عنوان سرپوش بوده ادامه همان عصر سلجوقی است. در کتاب جامع‌التواریخ منسوب به سال 714 ه. ق، سرپوش زنی که، شامل کلاه، تاج و مقنعه به رنگ آبی خاکستری ترسیم شده است. ابتدا کلاه روی سر قرار گرفته و مقنعه‌ای از جنس پارچه حریر گرد سر را پوشانده و تاج روی کلاه قرار می‌گرفته است.<ref>شهشهانی، تاریخچه پوشش سردر ایران، تهران، 1374‌ش، ص85.</ref>

در دورۀ ایلخانی سه نمونه متفاوت از مقنعه گزارش شده است:

• نوع اول پوشش مقنعه به همراه بستن تاج؛ تصویر زنی با پوشش مقنعه همراه با سربندی روی پیشانی در شاهنامه‌ای متعلق به قرن هشتم به تصویر کشیده شده است؛
• نوع دوم مقنعه به کلی روی سر را می‌پوشاند و از قسمت پشت بلند بوده؛ به‌طوری که در برخی مواقع بلندی مقنعه از پشت سر تا پشت زانو زنان است؛
• در اواخر دوره ایلخانیان مقنعه از اجزای سرپوش همسران دیوان‌سالاران بوده است. این پوشش به‌شکل یک تکه و به‌رنگ سفید در نگاره‌های این دوره تصویر شده است.<ref>کروبی و فیاض‌انوش، «بررسی تاریخی پوشاک زنان در دوره ایلخانیان»، 1395ش، ص169-170.</ref>

عصر تیموری

ساختار مقنعه در این زمان، پارچه‌ای مستطیل شکل است که در یک سمت با زاویه گرد برش خورده و زنان دربار بر روی مقنعه تاجی بر ‌سر می‌گذاشتند.<ref>یوسف‌پور و انوش، «بررسی پوشش سر در عصر تیموریان»، 1395ش، ص205.</ref>

عصر صفوی

سرپوش زنان عصر صفوی شامل لچک، شال، روسری، کلاه، تاج، چادر، چارقد، سربند، دستار و مقنعه بود.<ref>تقوی باغان، «بررسی انواع پوشش سر مردان و زنان دوره صفوی»، 1358ش، ص135و 138.</ref> زنان کلاه کوچکی به‌شکل برج بر سر می‌گذاشتند و هرکس به ‎‌اندازه بضاعت و شان خود، کلاه خود را به جواهرات، زینت می‌داد و بعضی از زیر کلاه، مقنعه‌ای ابریشمی به‌طرف پشت آویخته داشتند که زیبایی آنان را جلوه‌‎گر می‌کرد.<ref>تاورینه، سفرنامه، 1361ش، ص627.</ref> شاردن درباره پوشاک زنان در عصر شاه سلیمان صفوی چنین اذعان می‌دارد؛ زنان سر خود را کامل می‌پوشانند و از روی چارقد که تا شانه‌های‌شان است گلو و سینه خود را پنهان می‌کنند.<ref>شاردن، سفرنامة شوالیه شاردن، 1374ش، ص805.</ref> پس از دوره تیموری چادر و مقنعه به سر زنان می‌چسبید و همین امر باعث چین‌دار شدن مقنعه می‌شد. زنان دربار تاج کلاهی مزین به بته جقه و پر را به وسیلۀ نواری بر روی مقنعه و چادر می‌بستند.<ref>شهشهانی، تاریخچة پوشش سر در ایران، تهران، 1374‌ش، ص124.</ref>

مقنعه در ادبیات

در میان اشعار دوره غزنوی به کلمه کلاه، دستار و مقنعه اشاره شده است. همان‎گونه که شاعران به‌شکل استعاره‌ای از این پوشاک در القای معنای سروری، سالاری و کدبانویی استفاده می‌کرده‌اند. در برخی از اشعار دیگر نیز با لحنی انتقادی با استفاده از استعاره مقنعه را چنین بیان داشته‌اند. <ref>شهشهانی، تاریخچة پوشش سردر ایران، تهران، 1374‌ش، ص71و72.</ref>

نه هر زنی به دو گز مقنعه است کدبانو		نه هر سری به کلاهی سزای سالاریست
هزار مقنعه باشد به‌ از کلاه از آنک		کلاه و مقنعه نیز بهر ذلت و خواریست
که کلاه بسی مرد ناحافظ بهست		کمینه مقنعه‌ای کاندر او وفاداریست

مقنعه از دیدگاه مفسران

خداوند در آیه سی سوره نور به زنان توصیه می‌کند که سینه و گریبان خود را با خمار بپوشانند. لغت‌شناسان خمار را به‌معنای مقنعه دانسته‌اند که پوششی برای سر زنان است.<ref>افشاری، «واکاوی معنای واژة خمار با تاکید بر اقوال صحابه و تابعین»، 1400‌ش، ص159.</ref> این پوشش چانه و دهان را پنهان می‌کند.<ref>دزی، فرهنگ البسة مسلمانان، 1345‌ش، ص161.</ref> علاوه بر آن این آیه هم به حدود حجاب اشاره می‌کند و هم به حکم الزامی پوشش می‌پردازد و آن چیزی که به این امر می‌تواند جامۀ عمل بپوشاند، مقنعه و یا روسری بزرگی است که به‌طور کامل سر، گردن و سینه را می‌پوشاند.<ref>نیلچی‌زاده، «رویکرد قرآنی به گونه‌ها و مدل‌های برتر و نازل حجاب»، 1385ش.</ref>

مقنعه در دوران انقلاب اسلامی

در بین سال‌های 1357-1358ش برخی زنان بیشتر از چادر به‌عنوان پوششی برای حضور در اجتماع استفاده می‌کردند. در تکمیل این نوع پوشش زنان از روسری‌های بزرگ برای پوشاندن کامل موها نیز استفاده می‌کردند. زنان معتقد به رعایت حدود اسلامی با استفاده از کش در گوشه‌های دستک روسری بودند. مقنعه به‌عنوان حجابی حدفاصل چادر و روسری، در پوشاک زنان ایرانی شکل گرفت. مقنعه از پوشش‌های مخصوص زیر چادر به هنگام نماز بود و با قرار گرفتن کش آن بر پشت سر، مقنعه بر روی پیشانی محکم می‌شد. علاوه بر این در ساختار مقنعه در قسمت زیر گردن تکه پارچه کوچکی مثلثی‌شکل به‌وسیلۀ دوخت متصل شده بود که برای پوشاندن چانه و زیر گردن به هنگام نماز به‌منظور رعایت حدود پوشش مورد استفاده قرار می‌گرفت.<ref>یاسینی، زیبایی‌شناسی پوشاک زنان پس از انقلاب اسلامی ایران، 1399ش، ص117-118.</ref>

در بحبوحه انقلاب اسلامی زنان از سرپوش مقنعه استقبال کردند به‌طوری که افردی از مقنعه نماز و باقی زنان معتقد به حجاب از پارچه‌های مشکی مقنعه‌ای بلند‌تر از مقنعه نماز در پوشش خیابانی استفاده می‌کردند. عده‌ای برای زیبا‌تر شدن مقنعه نیز کش آن را از زیر بر روی سر قرار می‌دادند.

از پوشاک این دوره می‌توان به دو سبک اشاره کرد:

1. چادر و مقنعه، مقنعه در این سبک با طراحی نیم دایره کله‌قندی، آزاد، بلند تا زیر خط سینه با پوشانندگی چانه و پیشانی به رنگ سیاه و تیره است.
2. مانتو و شلوار و مقنعه، مدل مقنعه در این سبک، آزاد، بلند، دارای پوشاننده پیشانی، برخی مواقع مدل مقنعه چانه‌دار و پارچۀ مقنعه به رنگ تیره و خاکستری است.<ref>یاسینی، زیبایی‌شناسی پوشاک زنان پس از انقلاب اسلامی ایران، 1399ش، ص118-124.</ref>

تحولات مقنعه در دفاع مقدس

سال 1364ش در نظام پوشش زنان کارمند (تن‌جامه، پاجامه و سرجامه) ویژگی ساختاری فرم و رنگ مشخص شد:

سرجامه؛ به‌منظور پوشش‌سر مقنعه پیشنهاد شد. این مقنعه باید جلو بسته، ساده، یکرنگ و بدون هر‌گونه تزیین و الگوبرداری از مدل‌های غربی طراحی می‌شد.<ref>یاسینی، زیبایی‌شناسی پوشاک زنان پس از انقلاب اسلامی ایران، 1399ش، ص137.</ref>

تغییر ساختار مقنعه

در این مقطع زمانی، مقنعه دارای دو الگو بود، الگوی اول همان الگوی مقنعه نماز سنتی بود با الگوی کله قندی شکل که بالا تنه را می‌پوشاند و شباهت بسیاری به چادر داشت.<ref>یاسینی، «تحولات زیبایی شناختی پوشش و پوشاک زنان ایران در گفتمان ارزش‌گرایی»، 1397ش، ص187و188.</ref> نوع دیگر مقنعه‌ای که به مقنعه پفی معروف شد و از نمونۀ سر‌پوش‌های پر کاربردی است که در دهه شصت شمسی طی تحولات پوشش در سر پدید آمد. الگوی این مدل از مقنعه با دوختن دو ضلع کناری یک پارچه مربع شکل و تا زدن قسمت مثلثی بالا به سمت داخل به هنگام قرار گرفتن بر سر به‌عنوان مقنعه پفی مورد استفاده زنان قرار گرفت.

امروزه علاوه بر استفاده عمومی از این مدل مقنعه در مدارس، دانشگاه‌ها و ادارات دولتی و خصوصی در رسانه‌های تصویری دولتی نیز رایج است. در برخی مدل‌های مقنعه پفی برای جلوگیری از چین خوردگی، قسمت تازَده بالای مقنعه از طلق و یا دوخت نواری ابری نازکی استفاده می‌شود.<ref>یاسینی، زیبایی‌شناسی پوشاک زنان پس از انقلاب اسلامی ایران، 1399ش، ص138.</ref>

تحولات مقنعه در دهۀ شصت خورشیدی

عده‌ای از دختران در این دهه با خروج از مدرسه با دستکاری ساختار چانه مقنعه، الگوی آن را تغییر داده تا دو قابلیت استفاده در مدرسه (الزام مدارس به استفاده از چانه در هنگام حضور در محیط مدرسه) و خارج از مدرسه را داشته باشد. همین امر باعث می‌شد تا‌ اندازه مقنعه بزرگ‌تر از گردی صورت شود.<ref>یاسینی، زیبایی‌شناسی پوشاک زنان پس از انقلاب اسلامی ایران، 1399ش، ص152و151.</ref>

تحولات مقنعه پس از دفاع مقدس

روسری، مقنعه و چادر از سرپوش‌های مرسوم این دوره به شمار می‌روند؛ اما تنوع زیادی در رنگ و طرح و یا نوع بستن آنها وجود ندارد. استفاده از مقنعه گرد، با الگویی نیم‌دایره (کله‌قندی)، آزاد، بلند تا روی سینه با پوشانندگی چانه و پیشانی همراه مقنعه پفی با بلندی متوسط و طرحی مربع و همچنان استفاده از رنگ‌های تیره و خاکستری در این دوره مرسوم است.

تغییر دیگر مقنعه در این دوران ابردوزی در قسمت تاج مقنعه بود که علاوه بر تزیینی ساده ریتم منظمی برای جلوگیری از چین‌دار ایستادن مقنعه در سر ایجاد می‌کرد ضمن اینکه شال (روسری) به‌صورت تزیینی و رنگی بر روی مقنعه مورد استفاده قرار گرفت.<ref>یاسینی، زیبایی‌شناسی پوشاک زنان پس از انقلاب اسلامی ایران، 1399ش، ص185و205.</ref>

تحولات مقنعه در دورة گفتمان اصلاح‌طلبی

در دوران اصلاحات بین سال‌های 1376-1384ش لباس عرف زنانه پوشش تن مانتو، شلوار و در پوشش سر زنان بیشتر تمایل به استفاده از روسری به جای مقنعه داشتند. مجریان تلویزیون از مقنعه‌های رنگی پفی با طیف روشن و نیمه‌روشن یا تیره که گاهی با چادر همراه است استفاده می‌کردند.<ref>یاسینی، زیبایی‌شناسی پوشاک زنان پس از انقلاب اسلامی ایران، 1399ش، ص234و 238.</ref> در فیلم‌ها نیز از مقنعه پفی استفاده می‌شد. به مرور مقنعه بلندی که تا آرنج زنان را می‌پوشاند با مقنعه پفی جا به جا شد و کناره‌های آن تا روی شانه‌ها بالا رفت به‌شکلی که آستین مانتو از سر شانه‌ها نمایان شد.<ref>یاسینی، زیبایی‌شناسی پوشاک زنان پس از انقلاب اسلامی ایران، 1399ش، ص250.</ref>

رنگ مقنعه

رنگ مقنعه نیز متناسب با کارکرد آن انتخاب می‌شود، در این امر بیشتر از رنگ‌هایی که جلب توجه نمی‌کنند، استفاده می‌شود.<ref> «چادر و مقنعه ازدیدگاه قرآن و حدیث»، وب‌سایت اداره کل پژوهش‌های اسلامی رسانه.</ref>

مدل‌های متنوع مقنعه

مقنعه اداری، مقنعه آستین‌دار، مقنعه ابر دوزی شده، مقنعه ساده کرپ و مقنعه ورزشی.<ref> «انواع مقنعه+معرفی و راهنمایی انواع مقنعه»، وب‌سایت مقنعه خورشید، 1402ش.</ref>

منابع

• افشاری، سمیه و دیگران، «واکاوی معنای واژة خمار با تاکید بر اقوال صحابه و تابعین»، مجلة علمی علوم قرآن و حدیث، دورة‌54، شماره1، بهار و تابستان 1401ش.
• «انواع مقنعه+معرفی و راهنمایی انواع مقنعه»، وب‌سایت مقنعه خورشید، تاریخ درج مطلب: 20 بهمن 1402ش.
• تاورنیه، ژآن‌باتیست، سفرنامه، ترجمة ابوتراب نوری، تصحیح حمید ارباب شیروانی، اصفهان، ثنایی، 1361‌ش.
• تقوی باغان، ملیحه، «بررسی انواع پوشش سر مردان و زنان دوره صفوی»، 1358نشریه علمی تخصصی شباک، سال ششم، شماره 4، مهر، 1399ش.
• جعفرپور، نوری مجیدی، «وضعیت پوشاک زنان در عصر صفوی با تکیه بر سفرنامه نویسان فرنگی»، مجلة مسکویه دانشگاه آزاد ری، شماره پنجم، 1358ش.
• «چادر و مقنعه ازدیدگاه قرآن و حدیث»، وب‌سایت ادارة کل پژوهش‌های اسلامی رسانه، تاریخ درج مطلب: 20بهمن1402ش.
• دزی، رپ. آ، فرهنگ البسه مسلمانان، ترجمة حسینعلی هروی، تهران، دانشگاه تهران، 1345‌‌ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، ‌لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ درج مطلب: 20 بهمن 1402ش.
• شهشهانی، سهیلا، تاریخ پوشش سر در ایران، تهران، مدبر، 1374‌ش.
• کروبی، آرزو و فیاض‌انوش، ابوالحسن، «بررسی تاریخی پوشاک زنان در دوره ایلخانیان»، دو فصلنامة علمی پژوهشی تاریخ نامه ایران بعد از اسلام، سال هفتم، شمارة سیزدهم، پاییز و زمستان 1395ش.
• معین، محمد، فرهنگ فارسی، تهران، آدنا، نشر راه نو، 1381ش.
• یاسینی، «تحولات زیبایی شناختی پوشش و پوشاک زنان ایران در گفتمان ارزش‌گرایی»، مجله مطالعات فرهنگی و ارتباطات، دورة 16، شمارة 61، اسفند، 1399ش.
• یوسف‌پور، سوگل و انوش، ابوالحسن فیاض، «بررسی پوشش سر در عصر تیموریان»، تاریخ‌نامة خوارزمی، سال چهارم، پاییز، شمارة یکم، 1395ش.
• نیلچی‌زاده، فروغ، «رویکرد قرآنی به گونه‌ها و مدل‌های برتر و نازل حجاب»، 1385ش.