خشونت کلامی در فضای مجازی

خشونت کلامی در فضای مجازی؛ آزار کلامی با کاربرد سخنان نامربوط و توهین‌آمیز در اینترنت.

خشونت کلامی در اینترنت، به آزار و اذیت کلامی، تحقیر، تمسخر و توهین افراد اشاره دارد که از شرایط جامعه نشأت می‌گیرد و به‌دلیل ویژگی‌های خاص اینترنت، در بستر فضای مجازی رواج یافته است.

مفهوم‌شناسی

خشونت کلامی، پرخاشگری کلامی، بی‌ادبی کلامی<ref>عبداللهی‌نژاد و مجلسی، ««خشونت کلامی» در فضای مجازی مطالعۀ موردی اظهارنظرهای دنبال‌کنندگان در صفحات اینستاگرام هنرمندان ایرانی»، 1397ش، ص7.</ref> و آزار کلامی حمله به آبروی فردی دیگران در راستای وارد کردن درد روانی بر فرد است. این درد شامل افسردگی، تحقیر، خشم و دیگر احساسات منفی است. خشونت کلامی از سکوت عامدانه آغاز و به ناسزاگویی ختم می‌شود. <ref> «خشونت کلامی نوعی اختلال رفتاری روان‌شناختی است»، خبرگزاری مهر.</ref> اوباش اینترنتی برای ایجاد تشنج، تحریک، بیان توهین‌آمیز و جلب‌ توجه کاربران مجازی، از پیام‌های آتشین با محتوای تهاجمی و با هدف برهم‌زدن گفت‌وگو بین کاربران استفاده می‌کنند.<ref>عبداللهی‌نژاد و مجلسی، ««خشونت کلامی» در فضای مجازی مطالعۀ موردی اظهارنظرهای دنبال‌کنندگان در صفحات اینستاگرام هنرمندان ایرانی»، 1397ش، ص8 و 9.</ref>

معانی خشونت مجازی

• نمایش خشونت؛ مخاطب و قربانی خاصی ندارد، فرد مختارانه آن را دریافت می‌کند و از آن لذت می‌برد؛ مانند محتوای خشن.
• اِعمال خشونت از راه رسانه؛ مخاطب خاص که از آن آزار می‌بیند و فرد در قبول خشونت دریافت شده مختار نیست؛ مانند خشونت کلامی.<ref>«خشونت؛ از فضای مجازی تا سطح جامعه»، وب‌سایت پیشخوان.</ref>

منشأ خشونت اینترنتی

منشأ خشونت اینترنتی، پرخاشگری در جامعه است؛ ولی امکان و فرصت بروز آن در اینترنت بیشتر است. در واقع، اینترنت بستری برای انتقال و ابراز مشکلات اجتماعی است.<ref> «علل و ریشه‌های پرخاشگری در فضای مجازی از زبان کارشناسان/ خانواده و فضای مجازی»، وب‌سایت انجمن خانواده و اینترنت.</ref> شرایط اجتماعی، در بروز و رشد خشونت در رسانه نقش دارند؛ در حالی‌که رسانه‌ها منشأ خشونت نیستند؛ ولی در بروز آن نقش دارند.<ref>«چرا مردم در فضای مجازی خشمگین هستند؟»، خبرگزاری ایسنا.</ref>

نقش فضای مجازی در ترویج خشونت

ویژگی‌های فضای مجازی مانند شناسایی سخت، عدم حضور فیزیکی،<ref>عبداللهی‌نژاد و مجلسی، ««خشونت کلامی» در فضای مجازی مطالعۀ موردی اظهارنظرهای دنبال‌کنندگان در صفحات اینستاگرام هنرمندان ایرانی»، 1397ش، ص13.</ref> فضای نامحدود، عدم تقیّد به مکان و زمان، گمنامی و سرعت بالای نشر و بازخورد و امکان حذف محتوا، باعث شده است که این فضا بستر مناسبی برای تولید و ترویج محتوای خشونت‌آمیز باشد.<ref> «چرا مردم در فضای مجازی خشمگین هستند؟»، خبرگزاری ایسنا.</ref> محتوای خشونت‌آمیز در اینترنت، با وجود ایجاد حس نفرت، غم و انزجار دارای جذابیت بصری و ارزش خبری هستند و باعث کنجکاوی و ترغیب به دریافت خشونت‌های مستند واقعی و نشر آن در اینترنت می‌شوند.<ref> «خشونت؛ از فضای مجازی تا سطح جامعه»، وب‌سایت پیشخوان.</ref>

ویژگی‌های شخصیتی افراد با خشونت کلامی در فضای مجازی

خشونت گفتاری در اینترنت با ویژگی‌های شخصیتی افراد مرتبط است. افراد پرخاشگر، به‌دلیل تعارض ناخودآگاه، توافق‌پذیری و برون‌گرایی کمتری دارند.<ref> سیدعلیان و حیدریان، «مقایسۀ ویژگی‌های شخصیتی بین افراد با خشونت و بدون خشونت در فضای مجازی»، 1398ش، ص10.</ref>

تأثیر هویت‌های چندگانه مجازی در گسترش خشونت کلامی

تفاوت بین هویت مجازی و واقعی و هویت‌های چندگانه موجب تشدید بی‌اخلاقی و خشونت مجازی می‌شوند. بیان نظرات مثبت به افراد به‌صورت رودررو و ارائۀ نظرات منفی در پشت سر و ارسال آنها در قالب عکس صفحه و بازارسال پیام‌ها توسط شخص ثالث، موجب آشکارشدن مرزهای پیدا و پنهان و خشونت می‌شود.<ref>تقی‌زاده، «خشونت با هویت آنلاین»، وب‌سایت سرمشق.</ref>

بسترهای خشونت کلامی در فضای مجازی

خشونت کلامی توسط اوباش مجازی در وب‌نوشته‌ها، تارنماهای کاربرمحور و تالارهای گفت‌وگو به کار می‌رود.<ref> سیدعلیان و حیدریان، «مقایسۀ ویژگی‌های شخصیتی بین افراد با خشونت و بدون خشونت در فضای مجازی»، 1398ش، ص2.</ref> این افراد‌ با سوءاستفاده از اعتماد مردمی که از مسائل آگاهی ندارند و ورود به حریم خصوصی سعی در ابراز خشونت دارند.<ref> «خشونت؛ از فضای مجازی تا سطح جامعه»، وب‌سایت پیشخوان.</ref>

رویکردهای ابراز خشم در فضای مجازی

در حالی‌که برخی صاحب‌نظران معتقدند که فریاد و اعتراض مردم در اینترنت برای آرام‌شدن و تخلیۀ روانی آنها ضروری است؛ برخی دیگر باور دارند که اشتراک محتوای خشونت‌بار در اینترنت، سرایت روانی به‌دنبال دارد.<ref> «چرا مردم در فضای مجازی خشمگین هستند؟»، خبرگزاری ایسنا.</ref>

مصادیق خشونت کلامی

• جوک‌های جنسیتی، قومیتی و ملی؛
• نقد شخصیت‌های هنری، سیاسی و اجتماعی؛
• برخورد لفظی؛
• الفاظ غیراخلاقی و هتاکی؛<ref>«خشونت؛ از فضای مجازی تا سطح جامعه»، وب‌سایت پیشخوان.</ref>
• خجالت‌زده‌کردن اشخاص؛<ref> «آمار خشونت کلامی در اینترنت/ بیشترین درصد برای ظاهر افراد است!»، پایگاه خبری تحلیلی هم‌نوا.</ref>
• تمسخر لهجه یا گویشی خاص؛
• متلک؛
• هرزگی در بیان و کلمات مستهجن؛<ref>سیدعلیان و حیدریان، «مقایسۀ ویژگی‌های شخصیتی بین افراد با خشونت و بدون خشونت در فضای مجازی»، 1398ش، ص2.</ref>
• تحقیر عمدی؛
• تهدید به آسیب بدنی یا مرگ؛
• تعارض جنسی؛
• تعقیب و پیگیری مدام؛<ref>«آمار خشونت کلامی در اینترنت/ بیشترین درصد برای ظاهر افراد است!»، پایگاه خبری تحلیلی هم‌نوا.</ref>
• حاضرجوابی؛ استفاده از کلمات هم‌وزن برای پاسخ‌دهی برای انتقال خشم با ظاهر جذاب که در واقع، نوعی رجزخوانی قبل از دعوا برای خودنمایی در بازی‌های مجازی و اینترنت است.<ref> طالعی و دیگران، «خشونت و پرخاشگری در شبکه‌های اجتماعی مجازی از دیدگاه نوجوانان: یک مطالعۀ پدیدارشناسی»، 1398ش، ص37 و 41.</ref>
• نظرات توهین‌آمیز در زیر تصاویر و پست‌های زنان، ارسال مطالب و جوک‌های جنسیتی و غیراخلاقی برای زنان؛<ref>انصاری‌فر،«بررسی خشونت علیه زنان در فضای مجازی به مناسبت روز جهانی «منع خشونت علیه زنان»،/ آزار روی خط»، روزنامۀ سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی صبح استان مرکزی.</ref>
• بی‌ادبی کلامی؛ ناسزاگویی که از روان آسیب‌دیده و آسیب‌زا و ادراک، هیجان و احساساتی مشهود نشأت می‌گیرد.<ref>سیدعلیان و حیدریان، «مقایسۀ ویژگی‌های شخصیتی بین افراد با خشونت و بدون خشونت در فضای مجازی»، 1398ش، ص3.</ref>
• نظراتی که با تأکید بر مدل بودن و زیبایی افراد، سعی بر ابراز فقدان مهارت و هنر آنها دارند؛<ref>عبداللهی‌نژاد و مجلسی، ««خشونت کلامی» در فضای مجازی مطالعۀ موردی اظهارنظرهای دنبال‌کنندگان در صفحات اینستاگرام هنرمندان ایرانی»، 1397ش، ص57 و 58. </ref>
• شایعه‌پراکنی؛<ref> «آمار خشونت کلامی در اینترنت/ بیشترین درصد برای ظاهر افراد است!»، پایگاه خبری تحلیلی هم‌نوا.</ref>
• هجمۀ اینترنتی به صفحات اشخاص مشهور؛<ref>رجبی، «تفاوت خشونت در فضای مجازی و زندگی حقیقی»، وب‌سایت ویرگول.</ref>
• ناسزاهای جنسی و استفاده از زنانگی برای فشار به شخص و خانواده؛
• ابراز محبت کلامی همراه با ناسزا و شیطنت.<ref> عبداللهی‌نژاد و مجلسی، ««خشونت کلامی» در فضای مجازی مطالعۀ موردی اظهارنظرهای دنبال‌کنندگان در صفحات اینستاگرام هنرمندان ایرانی»، 1397ش، ص55 و 58.</ref>

چرخۀ خشونت در فضای مجازی

منشأ خشونت در اینترنت، یک واقعۀ خشونت‌آمیز اجتماعی است که به‌سرعت در اینترنت منتشر می‌شود. با هم‌دردی و هم‌افزایی، یک کنش جمعی به وجود می‌آید که در واقعیت و اجتماع جلوه می‌یابد.<ref>«چرا مردم در فضای مجازی خشمگین هستند؟»، خبرگزاری ایسنا.</ref> پرخاشگر با تحقیر ذهنی و لحظه‌ای، سعی در تسلط و سلب قدرت مخاطب دارد و در صورت غلبه نیافتن، از ناسزاهای رکیک استفاده می‌کند.<ref> عبداللهی‌نژاد و مجلسی، ««خشونت کلامی» در فضای مجازی مطالعۀ موردی اظهارنظرهای دنبال‌کنندگان در صفحات اینستاگرام هنرمندان ایرانی»، 1397ش، ص59.</ref> خشونت در فضای مجازی در ابتدا کلامی و سپس برای ارضای نیاز دیده‌شدن و مطرح‌شدن به‌صورت قلدرنمایی نشان داده می‌شود.<ref>طالعی و دیگران، «خشونت و پرخاشگری در شبکه‌های اجتماعی مجازی از دیدگاه نوجوانان: یک مطالعۀ پدیدارشناسی»، 1398ش، ص29.</ref>

دلایل خشونت کلامی در اینترنت

• کاهش اعتماد اجتماعی؛ اعتمادنداشتن به دیگران و این نگرش که سایرین به‌دنبال منافع خود هستند.
• کاهش سرمایۀ فرهنگی؛ فعالیت کم فکری، شناختی و هنری و تشخیص ندادن ادبیات به‌هنجار در گفتار، موجب گرایش به ادبیات ناسزاگویانه می‌شود.
• رسوخ فرهنگ جهانی؛ به‌دلیل تمرکز بالای فرهنگ غرب بر ادبیات مستهجن و جهت‌دار، افرادی که تحت تأثیر رسانه‌های آن قرار می‌گیرند، استفادۀ بیشتری از ادبیات مستهجن دارند.<ref>ضمیری بلسبنه و دیگران، «تحلیل جامعه‌شناختی ناسزاگویی در گفتار به مثابۀ یک پادفرهنگ پژوهشی در سطح شهر رشت، ص90-92.</ref>
• خشونت به‌دلیل نژاد و ظاهر افراد، موقعیت‌های تحصیلی، وضع مالی و دین و مذهب دیگران؛
• نبود زیرساخت کافی؛ نبود کنترل امنیتی و اجتماعی و فقدان آموزش نحوۀ استفادۀ درست از اینترنت موجب استفادۀ بی‌برنامه و مداوم از هرنوع اطلاعات در اینترنت می‌شود که خشونت‌زا است.<ref>«آمار خشونت کلامی در اینترنت/ بیشترین درصد برای ظاهر افراد است!»، پایگاه خبری تحلیلی هم‌نوا.</ref>
• کاهش آستانۀ تحمل و افسردگی؛ خشونت‌های اینترنتی، نمایان‌گر کاهش تحمل افراد و افسردگی آنها است.
• اقتصاد خانواده؛ مشکلات معیشتی، خانواده‌ را به بستری برای تولید خشونت کلامی و کشاندن آن به اینترنت کرده است.
• مدرسه؛ نابرابری‌ها و طبقه‌بندی‌ها در آموزش، موجب تبدیل مدرسه به محل زایش خشونت و سرریز شدن آن به فضای مجازی شده است.<ref>«علل و ریشه‌های پرخاشگری در فضای مجازی از زبان کارشناسان/ خانواده و فضای مجازی»، وب‌سایت انجمن خانواده و اینترنت.</ref>
• فقدان آزادی بیان؛ اگر در جامعه، امکان بیان علایق، نظرات و دیدگاه‌ها نباشد، افراد به خشونت روی می‌آورند.
• احساس محرومیت و تبعیض؛ احساس محرومیت در زمینه‌های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی و تبعیض منجر به خشونت می‌شود.
• کم‌رنگ‌شدن اخلاق؛ به‌دنبال کم‌رنگ‌شدن اخلاق در جامعه و نادیده‌گرفته‌شدن حقوق افراد و سقوط ارزش‌های اجتماعی، خشونت زاییده می‌شود.<ref>«چرا مردم در فضای مجازی خشمگین هستند؟»، خبرگزاری ایسنا.</ref>

رده‌بندی خشونت کلامی در شبکه‌های اجتماعی

طبق نظرسنجی‌ها میزان خشونت کلامی به ترتیب در شبکه‌های اجتماعی اینستاگرام، فیس‌بوک، اسنپ‌ چت، واتساپ، توییتر و یوتیوب بالا است.<ref>«آمار خشونت کلامی در اینترنت/ بیشترین درصد برای ظاهر افراد است!»، پایگاه خبری تحلیلی هم‌نوا.</ref>

خشونت مجازی علیه زنان

در فضای مجازی، زنان با تحقیر، تهدید، فحاشی و آزار و اذیت جنسی مواجه هستند و امنیت آنها با خشونت‌های نوشتاری و کلامی نادیده گرفته می‌شود. نتایج نظرسنجی‌های جهانی بیان‌گر این است که 52 درصد زنان حداقل یک بار در فضای مجازی مورد خشونت کلامی قرار گرفته‌اند.<ref>«نیمی از زنان حداقل یک بار خشونت در فضای مجازی را تجربه کرده‌اند»، خبرآنلاین.</ref>

دلایل خشونت علیه زنان

به باور صاحب‌نظران عواملی مانند مشاهده و تجربۀ خشونت در خانواده، تغییر فرهنگ و ارزش‌ها، پوشش نامناسب زنان در اینترنت، افزایش سن ازدواج، مشاهدۀ پرخاش در رسانه علیه زنان، کاهش سطح امنیت اینترنت و توسعۀ نامناسب نظام‌های اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی موجبات هجمه علیه زنان و استفادۀ ابزاری از آنان را ایجاد کرده است.<ref>فتاحیان، «بررسی علل جهانی افزایش خشونت سایبری علیه زنان»، 1396ش، ص35-40. </ref>

پیامد خشونت مجازی علیه زنان

فشار روانی، افسردگی، اضطراب، بدبینی، اختلاف خانوادگی و پنهان‌کردن خشونت به‌دلیل نگرانی از برچسب ‌خوردن از پیامدهای خشونت مجازی علیه زنان است که موجب آسیب فرهنگ کشور و جامعه می‌شود.<ref> «زنان قربانیان «خشونت سفید» دنیای مجازی»، خبرگزاری ایسنا.</ref>

تأثیر بازی‌های رایانه‌ای بر خشونت

خشونت عامل جذابیت بازی‌های رایانه‌ای است. مطالعات بیان‌گر این است که آشنایی با رفتارهای تهاجمی و سلاح‌ها و مشاهدۀ پرخاشگری در بازی‌های رایانه‌ای، همان تأثیر دعوای واقعی را بر مغز انسان می‌گذارد.<ref>«آیا خشونت در بازی‌های ویدئویی تنها عامل بروز ناهنجاری در نوجوانان است؟ «گیم»؛ بهانۀ کم‌کاری‌های اجتماعی»، وب‌سایت پیشخوان.</ref> انگیزۀ نوجوانان از خشونت کلامی 59 درصد نوجوانان در سال 2018م، تحت خشونت اینترنتی قرار گرفته‌اند.<ref>«چرا مردم در فضای مجازی خشمگین هستند؟»، خبرگزاری ایسنا.</ref> به‌دلیل فراگیربودن خشونت کلامی، نوجوانان با انگیزۀ قدرت‌نمایی، خودنمایی، جبران شکست، توان ابرازگری برای تحقیرنشدن و سرگرمی به خشونت کلامی در قالب تمسخر و جدال کلامی با والدین و معلم می‌پردازند.<ref> طالعی و دیگران، «خشونت و پرخاشگری در شبکه‌های اجتماعی مجازی از دیدگاه نوجوانان: یک مطالعۀ پدیدارشناسی»، 1398ش، ص35 و 36.</ref>

دلایل سوق‌دهندۀ نوجوانان به خشونت کلامی در اینترنت

• الگوسازی؛ کانال‌های شبکه‌های اجتماعی، با تبلیغ حاضرجوابی و جملات خوشایند و هم‌قافیه و جذب نوجوانان، به الگوسازی حاضرجوابی می‌پردازند.
• آموزش؛ کانال‌های فضای مجازی، با آموزش اصطلاحات تمسخر و فحاشی هم‌وزن و ایجاد فضای خشونت در موقعیت‌های فرضی، نوجوانان را برای پاسخ‌دهی و حاضرجوابی آماده می‌کنند.<ref>طالعی و دیگران، «خشونت و پرخاشگری در شبکه‌های اجتماعی مجازی از دیدگاه نوجوانان: یک مطالعۀ پدیدارشناسی»، 1398ش، ص35 و 36.</ref>

قلدرنمایی نوجوانان در اینترنت

برخی از نوجوانان که زورگو هستند و یا خلأ عاطفی دارند، با ایفای نقش قلدری از راه استفاده از کلمات تقلیدی، ارائۀ تصویر اغراق‌آمیز از خود و ایجاد هراس در سایرین موجب تشدید خشونت و شکل‌گیری دعوای مجازی، دعوای گروهی مجازی و دعوا در فضای واقعی می‌شوند. قلدری و خشونت در فضای واقعی، پیش‌بینی‌کنندۀ خشونت در اینترنت است. طبق تحقیقات، نوجوانانی که در اینترنت قلدرنمایی می‌کنند، به‌طور پیوسته در معرض خشونت مجازی هستند.<ref>طالعی و دیگران، «خشونت و پرخاشگری در شبکه‌های اجتماعی مجازی از دیدگاه نوجوانان: یک مطالعۀ پدیدارشناسی»، 1398ش، ص43.</ref>

پیامد خشونت کلامی نوجوانان در اینترنت

دعوا، بزهکاری در آینده، اختلاف در روابط دوستانه، تنبیه‌ اجتماعی مانند اخراج از کلاس، کاهش پیشرفت تحصیلی، ترویج بی‌احترامی به والدین، تبدیل خشونت به عادت، تغییر الگوی صحبت کردن، ترس، اضطراب و ترک تحصیل از پیامدهای خشونت کلامی نوجوانان در اینترنت است.<ref>طالعی و دیگران، «خشونت و پرخاشگری در شبکه‌های اجتماعی مجازی از دیدگاه نوجوانان: یک مطالعۀ پدیدارشناسی»، 1398ش، ص42 و 43.</ref>

پیامدهای خشونت کلامی در اینترنت

خشونت رفتاری،<ref> «چرا مردم در فضای مجازی خشمگین هستند؟»، خبرگزاری ایسنا.</ref> اضطراب اجتماعی، افسردگی، فکر به خودکشی، حذف حساب کاربری، آسیب‌رسانی به خود، توقف فعالیت در فضای مجازی، اختلال خوردن، افزایش مصرف مواد مخدّر و الکل از جمله پیامدهای ابراز خشونت کلامی در اینترنت است.<ref>«آمار خشونت کلامی در اینترنت/ بیشترین درصد برای ظاهر افراد است!»، پایگاه خبری تحلیلی هم‌نوا.</ref>

آمار خشونت کلامی در اینترنت

بیشترین و معمول‌ترین خشونت کلامی در حوزۀ ظاهر افراد و به‌میزان 61 درصد است که در 35 درصد موارد، استوری یا عکس دیگران ذخیره و برای تمسخر آنها استفاده می‌شود. 61 درصد نوجوانان به‌دلیل ظاهر خود، در فضای مجازی مورد خشونت قرار می‌گیرند. طبق تحقیقات، میزان خشونت گفتاری در اینترنت در موضوعات مختلف متفاوت است؛ موفقیت تحصیلی حدود 25، شایعه‌پراکنی بیست، نژادپرستی هفده، وضع مالی پانزده، مذهب و دین یازده و نظرات با محتوای جنسی دوازده درصد خشونت کلامی در اینترنت را به خود اختصاص داده‌اند.<ref>«آمار خشونت کلامی در اینترنت/ بیشترین درصد برای ظاهر افراد است!»، پایگاه خبری تحلیلی هم‌نوا.</ref>

خشونت کلامی در فضای مجازی کشورهای اروپایی و آمریکا

براساس آمار، 41 درصد مردم آمریکا به‌دلیل مواضع سیاسی خود، تجربۀ خشونت کلامی در فضای مجازی را دارند.<ref>«آمار خشونت کلامی در اینترنت/ بیشترین درصد برای ظاهر افراد است!»، پایگاه خبری تحلیلی هم‌نوا.</ref> بیشتر معلمان مدارس در آلمان نیز تجربۀ خشونت در کلاس و اینترنت دارند.<ref>«نوجوانان اروپایی به‌شدت خشن‌تر شده‌اند/ ضرب‌وشتم معلمان آلمانی در مدارس»، خبرگزاری فارس پلاس.</ref>

قوانین کشورهای خارجی در مقابل خشونت مجازی

انگلیس در 2021م، قانون جدیدی برای محافظت گروه‌های خاص در مقابل ویدئوهای خشونت‌آمیز در اینترنت تصویب کرد. در نیوزلند، تیم ایمنی دیجیتال وظیفۀ محافظت شهروندان از محتوای ترویج‌دهندۀ خشونت، شناسایی محیط ایجاد خشونت و تعقیب افراد نشردهندۀ خشونت در اینترنت را دارد. بسترهای فضای مجازی در استرالیا، ملزم به حذف مطالب خشونت‌آمیز هستند.<ref>«نحوۀ برخورد کشورها با محتوای خشونت‌آمیز در فضای مجازی»، خبرگزاری مهر.</ref>

راهکار

هشتاد درصد خشونت مجازی از راه آموزش و انتقال رفتارهای ضد خشونت توسط فرد، خانواده و نهادهای فرهنگی قابل کنترل است. راهکارهای کاهش خشونت در اینترنت عبارتند از:

• ایجاد بستری برای تخلیۀ خشونت از طریق صحبت دوستانه، شرکت در کلاس‌های ورزشی و بازی‌های خانوادگی؛<ref>«خشونت؛ از فضای مجازی تا سطح جامعه»، وب‌سایت پیشخوان.</ref>
• آموزش استفاده از شبکه‌های اجتماعی و ارتقای شیوه‌های گفت‌وگوی اجتماعی؛<ref>رجبی، «تفاوت خشونت در فضای مجازی و زندگی حقیقی»، وب‌سایت ویرگول.</ref>
• شناسایی و رفع علل خشونت اینترنتی توسط پلیس؛
• فرهنگ‌سازی و ایجاد نگرش برای استفادۀ درست از اینترنت؛<ref>سیدعلیان و حیدریان، «مقایسۀ ویژگی‌های شخصیتی بین افراد با خشونت و بدون خشونت در فضای مجازی»، 1398ش، ص10.</ref>
• مدیریت سیاست‌گذاری اینترنت؛
• ارتقای سواد رسانه‌ای از راه سازگاری جوانان، پرورش شخصیت مدنی، انسجام‌بخشی و هویت‌‌بخشی؛<ref>فرنیان و دیگران، «شناسایی شاخص‌های تأثیرگزار بر خشونت در بین نوجوانان با تأکید بر فضای مجازی»، 1401ش، ص99. </ref>
• فراهم کردن زمینۀ آموزش اخلاقی.<ref>«علل و ریشه‌های پرخاشگری در فضای مجازی از زبان کارشناسان/ خانواده و فضای مجازی»، وب‌سایت انجمن خانواده و اینترنت.</ref>
• ==نرم‌افزار ری‌تینک==
• ری‌تینک یک نرم‌افزار رایگان است که با فناوری فیلترینگ و بدون خواندن متن پیام‌ها، با نمایش پیام به‌صورت پاپ آپ<ref>پنجرۀ کوچکی که به‌طور ناگهانی در اینترنت باز می‌شود. «پاپ آپ چیست، معرفی پنجرۀ pop up»، وب‌سایت پرتال.</ref> به کاربران فرصت می‌د‌هد که در ارسال آن تجدیدنظر کنند. با استفاده از ری‌تینک، خشونت مجازی نوجوانان از 71 درصد به چهار درصد کاهش یافته است.<ref>فتاحیان، «بررسی علل جهانی افزایش خشونت سایبری علیه زنان»، 1396ش، ص47.</ref>

منابع

• «آمار خشونت کلامی در اینترنت / بیشترین درصد برای ظاهر افراد است!»، پایگاه خبری تحلیلی هم‌نوا، تاریخ درج مطلب: 17 اردیبهشت 1401ش.
• انصاری‌فر، سمیه، «بررسی خشونت علیه زنان در فضای مجازی به مناسبت روز جهانی «منع خشونت علیه زنان»،/ آزار روی خط»، روزنامۀ سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی صبح استان مرکزی، تاریخ درج مطلب: 4 آذر 1396ش.
• «آیا خشونت در بازی‌های ویدئویی تنها عامل بروز ناهنجاری در نوجوانان است؟ «گیم»؛ بهانۀ کم‌کاری‌های اجتماعی»، وب‌سایت پیشخوان، تاریخ درج مطلب: 10 مهر 1400ش.
• «پاپ آپ چیست، معرفی پنجرۀ pop up»، وب‌سایت پرتال، تاریخ درج مطلب: 15 آبان 1402ش.
• تقی‌زاده، عباس، «خشونت یا هویت آنلاین»، وب‌سایت سرمشق، تاریخ بازدید: 8 بهمن 1402ش.
• «چرا مردم در فضای مجازی خشمگین هستند؟»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 6 آبان 1399ش
• «خشونت؛ از فضای مجازی تا سطح جامعه»، وب‌سایت پیشخوان، تاریخ بازدید: 15 دی 1402ش.
• «خشونت کلامی نوعی اختلال رفتاری روان‌شناختی است»، خبرگزاری مهر، تاریخ بازدید: 15 بهمن 1402ش.
• رجبی، علی‌محمد، «تفاوت خشونت در فضای مجازی و زندگی حقیقی»، وب‌سایت ویرگول، تاریخ بازدید: 16 دی 1402ش.
• «زنان قربانیان «خشونت سفید» دنیای مجازی»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 4 آذر 1399ش.
• سیدعلیان، حانیه السادات و حیدریان، فاطمه، «مقایسۀ ویژگی‌های شخصیتی بین افراد با خشونت و بدون خشونت در فضای مجازی»، همایش ملی روان‌شناسی، تعلیم و تربیت و سبک زندگی، دورۀ سوم، 1398ش.
• ضمیری بلسبنه، مریم و دیگران، «تحلیل جامعه‌شناختی ناسزاگویی در گفتار به مثابۀ یک پادفرهنگ پژوهشی در سطح شهر رشت»، جامعۀ پژوهشی فرهنگی، شمارۀ چهار، زمستان 1396ش.
• طالعی، علی و دیگران، «خشونت و پرخاشگری در شبکه‌های اجتماعی مجازی از دیدگاه نوجوانان: یک مطالعۀ پدیدارشناسی»، دوفصلنامۀ مشاورۀ کاربردی، شمارۀ یک، بهار و تابستان 1398ش.
• عبداللهی‌نژاد، علیرضا و مجلسی، نوشین، ««خشونت کلامی» در فضای مجازی مطالعۀ موردی اظهارنظرهای دنبال‌کنندگان در صفحات اینستاگرام هنرمندان ایرانی»، فصلنامۀ مطالعات رسانه‌ای نوین، شمارۀ سیزده، بهار 1397ش.
• «علل و ریشه‌های پرخاشگری در فضای مجازی از زبان کارشناسان/ خانواده و فضای مجازی»، وب‌سایت انجمن خانواده و اینترنت، تاریخ بازدید: 15 دی 1402ش.
• فتاحیان، مریم، «بررسی علل جهانی افزایش خشونت سایبری علیه زنان»، قانون‌یار، شمارۀ سه، پاییز 1396ش.
• فرنیان، علی و دیگران، «شناسایی شاخص‌های تأثیرگزار بر خشونت در بین نوجوانان با تأکید بر فضای مجازی»، مجلۀ علوم پزشکی رازی، شمارۀ 3، خرداد 1401ش.
• «نحوۀ برخورد کشورها با محتوای خشونت‌آمیز در فضای مجازی»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 20 بهمن 1400ش.
• «نوجوانان اروپایی به‌شدت خشن‌تر شده‌اند/ ضرب‌وشتم معلمان آلمانی در مدارس!»، خبرگزاری فارس پلاس، تاریخ درج مطلب: 8 مهر 1399ش.
• «نیمی از زنان حداقل یک بار خشونت در فضای مجازی را تجربه کرده‌اند»، خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: 6 آذر 1400ش.