چارقد

چارقد؛ نوعی پوشش برای سر بانوان.

چارقد، از انواع سربند برای پوشش سر بانوان است. استفاده از چارقد از دیرباز در میان زنان ایرانی مرسوم بوده و در فرهنگ های مختلف ایرانی، طرح و رنگ خاص خود را داشته است.

مفهوم‌شناسی

چارقد به‌معنای روسری، خمار، مقنعه، معجر، نصیف و شال است.<ref> دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه چارقد، وب‌سایت آبادیس.</ref> در اصطلاح، چارقد پارچه‌ای نازک و چارگوش مختص پوشش سر بانوان تعریف شده است.<ref>معین، فرهنگ فارسی، ذیل واژه چارقد، وب‌سایت آبادیس.</ref>

تاریخچه

پیشینۀ استفاده ار چارقد در میان ایرانیان، به دوران صفویه برمی‌گردد و کاربرد آن در دوران قاجار همراه با شلیته و شلوار بوده است.<ref>دانشنامه آزاد فارسی، ذیل واژه چارقد، وب‌سایت آبادیس.</ref> سرپوش اکثر زنان در دوره قاجار تا قبل از سفر ناصرالدین شاه به فرنگ، چارقد بوده است. زنان در آن دوره در خانه و خارج خانه از چارقد استفاده می‌کردند.<ref> بلوکباشی و دیگران، «پوشاک»، وب‌سایت دائره‌المعارف بزرگ اسلامی.</ref> پارچۀ چارقد در آن زمان از جمله وسایل جهیزیه بوده است. ازجمله چارقد‌‌های رایج در اندرونی ناصرالدین شاه، چارقد قالبی بوده که سر چارقد را با نشاسته قالب می‌گرفتند و بهترین نوع آن آفتابگردانی خوانده می‌شده است. زنان رجال بزرگ در آن دوره بر چارقد خود گل‌سینه‌های یاقوت و الماس نصب می‌کردند.<ref>دانشنامه آزاد فارسی، ذیل واژه چارقد، وب‌سایت آبادیس.</ref>

جنس و طرح چارقد

چارقد زنان در دوره قاجار از جنس چیت و حریر در رنگ‌های سفید، صورتی، ارغوانی و با طرح‌های ساده و یا گل‌دار بوده است.<ref> افتخار و ابراهیمی، «ابریشم»، وب‌سایت دائره‌المعارف بزرگ اسلامی.</ref> برخی از گزارش‌های تاریخی جنس چارقد در دوره قاجار را ابریشم یا نخ و در زمستان ترمه توصیف ‌کرده‌اند.<ref> افتخار و ابراهیمی، «ابریشم»، وب‌سایت دائره‌المعارف بزرگ اسلامی.</ref> زنان درباری برای تزئین چارقدهای خود از نصب الماس و یاقوت بر روی آن استفاده می‌کردند.<ref> - افتخار و ابراهیمی، «ابریشم»، وب‌سایت دائره‌المعارف بزرگ اسلامی.</ref> در میان بیشتر اقوام ایرانی جنس و طرح چارقد نازک، طرح‌دار، شاد در رنگ های روشن و گلدار است. <ref>«حجاب به روایت پوشش محلی اقوام ایران»، خبرگزاری رضوی.</ref>

چارقد در بین اقوام ایرانی

استفاده چارقد از دیرباز در میان زنان ایرانی به‌عنوان پوشش سر مرسوم بوده است و در میان اقوام مختلف ایرانی، طرح و رنگ خاص خود را داشته است.<ref> ملاابراهیمی و دیگران، «حجاب در ایران باستان»، 1389ش، ص112-125.</ref> در این میان قوم ترکمن از چارقد به‌عنوان پوشش یکپارچه برای بدن زنان استفاده می‌کنند که به روسری ترکمن نیز معروف است. چارقد در قوم لر معروف به گُلوَنی است که روسری نازک و رنگی است.<ref>«حجاب به روایت پوشش محلی اقوام ایران»، خبرگزاری رضوی.</ref> سربند محلی زنان در بین اقوام ترک چارقد یا یایلیق است که بیشتر اوقات وسط آن مشکی با حاشیۀ قرمز است. یایلیق‌ها چارقد‌های بزرگ برای زنان مسن هستند و چارقد کمی کوچک‌تر برای دختران جوان استفاده می‌شود. در استان کهگیلویه و بویر‌احمر نیز چارقد سرپوش محلی زنان است که شبیه روسری ترکمن‌ها است با این تفاوت که طول و عرض بیشتری دارد و برای پوشیدن تا می‌شود و سپس روی آن کلاه و تور از پشت بسته می‌شود.<ref>«حجاب به روایت پوشش محلی اقوام ایران»، خبرگزاری رضوی.</ref> همچنین چارقد با زمینۀ روشن و نقش‌های برگرفته از طبیعت جزء پوشش مشترک محلی زنان کرمانج است.<ref> - «حجاب به روایت پوشش محلی اقوام ایران»، خبرگزاری رضوی.</ref>

چارقد در منابع اسلامی

اصطلاح چارقد در برخی از منابع اسلامی مترادف با واژۀ «جلباب» است.<ref>مطهری، مساله حجاب، 1387ش، ص173. </ref> برخی از متفکران «خمار» را نیز به‌معنای چارقد و مقنعه می‌دانند.<ref> - شهیدی، «حجاب در قرآن»، وب‌سایت دائره‌المعارف بزرگ اسلامی. </ref> چارقد در برخی از دانشنامه‌ها<ref> محمدی ری‌شهری، دانشنامۀ قرآن و حدیث، 1390ش، ج2، ص44.</ref> و رساله‌های عملیه مترادف با مقنعه آورده شده است. <ref>رساله توضیح المسائل آیة‌الله گلپایگانی، احکام اموات، مسئله 38.</ref>

چارقد در ادبیات فارسی

استفاده از تعبیر «چارقد» در منظومۀ اشعار «کارنامه زندان» ملک‌الشعرای بهار در وصف پاسبان دیده می-شود:

• روز روشن میانه برزن
• چارقد برکشیدن از سر زن.<ref> بهار، «منظومه¬ها»، کارنامه زندان، بخش 81، بیت 6، وب¬سایت گنجور.</ref>

منابع

• افتخار، فریبا و ابراهیمی، محسن، «ابریشم»، وب‌سایت مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: 17 آبان 1401ش.
• بلوکباشی و دیگران، «پوشاک»، وب‌سایت مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: 17آبان 1401ش.
• «حجاب به روایت پوشش محلی اقوام ایران»، خبرگزاری رضوی، تاریخ بازدید: 17 دی 1397ش.
• دانشنامۀ آزاد فارسی، وب‌سایت آبادیس، تاریخ بازدید: 17 آبان 1401ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت آبادیس، تاریخ بازدید: 17 آبان 1401ش.
• شهیدی، سید جعفر، «حجاب در قرآن»، وب‌سایت دائره‌المعارف بزرگ اسلامی.
• گلپایگانی، محمدرضا، مجمع المسائل، قم، دارالقرآن الکریم، چاپ دوم، 1409ش.
• محمدی ری‌شهری، محمد، دانشنامۀ قرآن و حدیث، تهران، دارالحدیث، چاپ اول، 1390ش.
• مطهری، مرتضی، مسئله حجاب، تهران، صدرا، چاپ هفتادونهم، 1387ش.
• معین، محمد، فرهنگ فارسی، سایت آبادیس، تاریخ بازدید: 17 آبان 1401ش.
• ملاابراهیمی عزت و دیگران، «حجاب در ایران باستان»، پژوهش‌نامه زنان پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال اول، ش 2، 1389ش.